CÜMLE TÜRLERİ
Cümleler; yüklemlerine, yüklemlerinin bulunduğu yere, anlamlarına ve yapılarına göre şu şekilde sınıflandırılır:
Yükleminin türüne göre cümleler:
1. İsim (ad) cümlesi
2. Fiil (eylem) cümlesi
Yükleminin bulunduğu yere göre cümleler:
1. Kurallı (düz) cümle
2. Kuralsız (devrik) cümle
3. Eksiltili (kesik) cümle
Anlamına göre cümleler
1. Olumlu cümle
2. Olumsuz cümle
3. Soru cümlesi
Yapısına göre cümleler
1. Basit cümle
2. Birleşik cümle
3. Sıralı cümle
4. Bağlı cümle
5. Arasöz, ara cümle
A. Yükleminin Türüne Göre Cümleler:
Yükleminin türüne göre iki çeşit cümle vardır. Bu cümlelerde önemli olan, yüklem olan sözcüğün türüdür. Sözcükler ya isim ya da fiil soyludur.
1- Ad (isim) Cümlesi:
Yüklemi isim soylu sözcük olan cümlelerdir. İsimler, isim tamlamaları, zamirler, sıfatlar, sıfat tamlamaları, zarflar, edat grupları ek – fiil olarak cümlede yüklem olup yargı bildirir. Bu tür cümlelere isim cümleleri denir. En çok kullanılan isim cümlesi; “var”, “yok” isimlerinin yüklem olduğu cümlelerdir.
² “Körfezde bizim Haliç suyunun koyu durgunluğu var.” cümlesinde “var” sözcüğü isim soyludur ve cümlede yüklem görevinde kullanılmıştır. Cümle isim cümlesidir.
² “Her mimari eser, milli hayatın bir koruyucusudur.” cümlesinde “koruyucu” sözcüğü tür olarak isimdir ve geniş zamanın üçüncü tekil kişi eki olan “-dur” ek-fiilini alarak yüklem olmuştur. İsim soylu sözcükler, ek-fiil alarak cümlede yüklem olabilir. Bu tür cümleler de isim cümlesidir.
² “İnsan, üç beş damla kan; ırmak üç beş damla su.” cümlesinde yüklem olan “kan” ve “su” sözcükleri ek-fiilin geniş zaman ekini almadan yüklem olmuştur. Bilindiği gibi bazen ek-fiil “-dır, -dur” düşebilir. Bu cümleler de isim cümlesidir.
² “Bursa’nın güzelliği, tabiatın ve tarihin bir işbirliğidir.” cümlesinde yüklem “tabiatın ve tarihin bir işbirliğidir” sözcük grubudur ve isim soyludur. Bu cümle de isim cümlesidir.
Bunlara ek olarak;
² “Sabah rüzgarı, doğan güneşin titreyen dudaklarıdır.”
² “Bir handa yorgun argın tatlı uykudaydı.”
² “Durmuş saat gibiydi, durup geçmeyen zaman.”
M İsim cümleleri “yok, değil, -siz” ile olumsuzlaştırılır.
² “Arkadaşları arasında başka tanıdığı yoktu.”
² “Sana yanlış yapacak ben değilim.”
² “O yerleri bırakmaya çok gönülsüzdü.”
M İsim cümlelerinde genellikle nesne olmaz; ama nesne alan bazı cümleler vardır. Ayrıca isim cümleleri çatı bakımından incelenmez.
² “Ben, en güzel uykularımı, karanlığa ve ipek
Nesne
yastıklara borçluyum.”
Y.
2- Fiil (Eylem) Cümlesi:
Yüklemi çekimli bir fiil veya fiil grubu olan cümlelerdir. Fiil cümleleri, isim cümlelerine göre daha fazladır.
² “Doktorun içine birdenbire bir hüzün çöktü.” cümlesinde yüklem fiil olan “çöktü” sözcüğüdür. Cümle bu yüzden fiil cümlesidir.
² “İç avlunun siyah taşları üzerine, sıcak ve taze gözyaşları damlıyordu.”
² “Öldük, ölümden bir şeyler umarak.”
² “Kimsesiz sokak çocuklarına hep yardım ederdi.”
² “Bir büyük boşlukta bozuldu büyü.”
M Fiil cümleleri “değil” sözcüğüyle de olumsuzlaştırılır.
² “Sırlarını başkalarına anlatacak değilim.” cümlesinde “değil” sözcüğü “-me, -ma” olumsuzluk eki yerine kullanılmıştır. Cümle fiil cümlesidir.
L Örnek:
Aşağıdaki cümlelerden hangisi yüklemine göre diğerlerinden farklıdır?
A) Tren, sabaha karşı İzmir’e vardı.
B) Kolunda çok değerli bir saat vardı.
C) Kitapçıda aradığımız kitapların hepsi vardı.
D) Akşamki toplantıda birkaç kişi vardı.
(1990 – FL)
J Çözüm:
Cümleler yükleminin türüne göre isim ve fiil cümlesi olmak üzere ikiye ayrılır. Sorudaki cümlelerin yüklemleri “var” sözcüğüdür. Bu sözcük kullanıldığı cümlelerin anlamına göre “isim” veya “fiil” olabilir. “Yok” isminin karşıtı olan “var” sözcüğü isim olur. Ayrıca “-mak” mastarını alan ve “ulaşmak” anlamında kullanılan “var” fiil olur. B, C, D seçeneklerinde isim olarak kullanılmıştır. A’da ise “ulaşmak” anlamında fiildir.
Cevap A’dır.
B. Yükleminin Bulunduğu Yere Göre Cümleler
Bu cümleler “ögelerinin dizilişine” veya “kuruluşuna” göre cümleler biçiminde de adlandırılır.
1- Kurallı (Düz) Cümle:
Yüklemi sonda olan cümlelerdir. Türkçede cümlelerin yüklemleri genellikle sonda bulunur. Vurgulanan öge ise yükleme en yakın ögedir.
² “Sabahları odadan odaya gezinerek düşünmeyi severim.” cümlesinde yüklem “severim” sözcüğüdür. Yüklem olan sözcük, cümlenin sonunda olduğundan cümle kurallıdır. Yüklem dışındaki başka ögelerin (özne, tümleç, nesne) yerleri önemli değildir.
² “Ansızın, bir çığlık, kendi sesine benzer bir feryat işitmişti.”
² “Yaşantımız, kişiliğimizin aynasıdır.”
² “Sürekli seni arayan kimmiş?”
² “Hafız’ın kabri olan bahçede bir gül varmış.”
² “Başımın üstünden yorgun bulutlar geçer.”
2- Kuralsız (Devrik) Cümle:
Yüklemi sonda bulunmayan cümlelerdir. Bu tür cümleler, daha çok şiir cümlelerinde ve günlük konuşmalarda bulunur.
² “Toplanmıştı garipler şimdi kervansaraya.” cümlesinde yüklem “toplanmıştı” sözcüğüdür ve cümlenin başında bulunmaktadır. Cümle, bu yönüyle devrik, kuralsızdır.
² “Andım birer birer, acıdım kendi halime”
² “Köpüklü fallarda yudumlanır kader.”
² Dalgalan sen de şafaklar gibi ey nazlı hilal!”
² Gülme komşuna, gelir başına.”
Türkçenin cümle yapısı “yardımcı unsurdan ana unsura doğru diziliş” olduğundan bu yapının bozulmaması için devrik cümlelerin azaltılması gerekmektedir.
3- Eksiltili Cümle:
Bazı cümlelerde yüklem bulunmaz. Böyle cümlelerde anlam, yükleme gerek duyulmayacak kadar açıktır. Cümle okuyanın, dinleyenin hayalinde tamamlanır. Böyle cümlelere “eksiltili (kesik) cümle” denir.
² “Bilmiyorum, aradan ne kadar vakit geçti. Belki altı ay...” cümlelerinde görüldüğü gibi son cümle, eksik bırakılmış ve üç nokta (...) ile bitirilmiştir. Bu cümlenin yüklemi, önceki cümlenin yardımı ile bilinir. Yüklemin “geçti” olduğu anlaşılır. Bu cümle eksiltili cümledir.
² “Yeşil vadide gizlenmiş minareli, küçük, beyaz bir şehir...”
² “Bir nefes dinlenmeden yıllarca koşmak sana...”
– Nereden anladınız?
– Mızraklarından, bayraklarından ... (anladık)
– İlle de çocuğu mu götüreceğim?
– Evet. (götüreceksin)
L Örnek:
Aşağıdaki ikili dizelerden hangisi bitmemiş bir cümle durumundadır?
A) Gecenin koyu karanlığında
Rüzgarda sokak kokusu
B) Çiçek açmayı deniyordu
Bahçemizde erik ağacı
C) Uğraşma boşuna şiir yazamazsın
Bu kadar maviyken gökyüzü
D) Bana bu kadar açık söylemedi
Güzel olduğunu yaşamanın
JÇözüm:
Bitmemiş cümle, eksiltili, yani yüklemi söylenmemiş cümle demektir. B, C ve D’de yüklemler sırasıyla “deniyordu, uğraşma, söylemedi” sözcükleridir. Bu cümleler tamamlanmış cümlelerdir. A’da ise yüklem yoktur. A’da dize, “var” yüklemi ile tamamlanabilir.
Cevap A’dır.
C. Anlamlarına Göre Cümleler:
Cümleler anlamlarına göre birçok başlık altında incelenebilir. Cümlede anlam konusunda, cümlenin anlam yönü incelenmiştir. Burada birkaç genel başlık altında inceleme yapacağız.
1- Olumlu Cümle:
Yargının gerçekleştiğini veya gerçekleşeceğini bildiren cümledir. İsim cümlelerinde sözü edilen kavramının var olduğunu bildiren cümlelerdir.
² “Gece, köyün kadınları bir evde toplandılar.” cümlesinde olumlu bir yargı vardır. Bahsedilen durumun gerçekleştiği anlatılmaktadır.
² “Herkes, bu durum karşısında hüngür hüngür ağladı.” cümlesi de olumludur. “Ağlamak” “gülmenin” zıddıdır. Buna göre “ağlamanın” olumsuz olduğunu düşünmek yanlıştır. “Ağladı” yükleminin olumsuzu “ağlamadı”dır. Önemli olan, yargının (ağlamanın) gerçekleşmesidir.
² “Meçhule giden bir gemi kalkar bu limandan.”
² “Senden boşalan bağrıma gözyaşları dolmuş.”
² “Dante gibi ortasındayız ömrün.”
² Bir elimde geçmişim, bir elimde kurumuş yaprakları var.”
2- Olumsuz Cümle:
Yargının gerçekleşmediğini veya gerçekleşmeyeceğini anlatan cümlelerdir. Fiil cümleleri “-me, -ma, değil” ile; isim cümleleri, “yok, değil, siz” ile; fiil ve isim cümleleri “ne...ne” bağlacı ile olumsuzlaştırılır.
² “Sanat eserleri, tabiattan kopya edilmiş değildir.” (kopya edilmemiştir)
² “Bu güler yüzlü insan ben değilim.”
² “Şimdi o dünyadan hiçbir haber yok.”
² “Ne şair yaş döker, ne şair ağlar.” (şair yaş dökmez, ağlamaz)
MBazı cümleler biçimce olumlu olduğu halde, anlamca olumsuzdur. Cümlede olumsuzluk anlamı veren ek ya da sözcük kullanılmaz.
² “Ne bir vefa gördüm ne fayda buldum.” cümlesinde, olumsuzluk eki yoktur. Cümleye “ne...ne” bağlacı olumsuzluk anlamı katmıştır. Biçimce olumlu, anlamca olumsuzdur.
² “Ben bu sözü söyler miyim?” (söylemem)
² “Benim bu kadar eşya almaya param mı yeter?”
MBazı cümleler, biçimce olumsuz, anlamca olumludur. İki olumsuzluk eki ya da sözcüğü üst üste gelirse anlam olumlu olur.
² “Kabilelerden çoğunda ateş yakmak, taştan silah yapmak bilinmiyor değildi.” cümlesi anlamca olumlu, yapıca olumsuzdur. “bilinmiyor” ve “değildi” sözcükleri olumsuzluk bildirmektedir. Bu iki olumsuzluk üst üste gelince anlam olumlu olmuştur. Bu cümle “biliyordu” anlamında olumludur.
² “Böyle güzel yerleri kim sevmez ki?
(herkes sever)
L Örnek:
Aşağıdaki cümlelerden hangisi anlamca
olumludur?
A) Senin ne söylediğini anlamış değilim.
B) İnsan annesini sevmez mi?
C) Ödevlerini niçin zamanında yapmadın?
D) Düşünemedim sonunda böyle olacağını.
(2002/OKS)
Cevap B’dir.
3- Soru Cümlesi:
Soru yoluyla bilgi almayı amaçlayan cümle, soru cümlesidir. Soru cümlesi olumlu veya olumsuz olabilir. Soru sıfatları, soru zamirleri, soru zarfları, soru edatları ve soru eki “mı, mi” bir cümleye soru anlamı kazandıran unsurlardır.
² “Neden coşkun suların sesi gittikçe dindi?” cümlesi, suların sesinin dinme sebebini öğrenme amaçlı bir soru cümlesidir. Cümledeki “neden” soru zarfı cümleye soru anlamı kazandırmıştır.
² “Siz hayat süren leşler, sizi kim diriltecek?”
² “Bin bir başlı kartalı nasıl taşır kanarya?”
² “Niçin bu kadar Bursa’yı seviyorsun?”
² “Hani ardından çil çil kubbeler serpen ordu?”
² “Bu sonbahar sabahının donuk inci rengini nasıl anlatabilirim?”
² “Acaba bir defa gözleri önünde duran toprağa baktılar mı?”
² “Acaba bu sudan kaplanlar mı içti?”
M “mı, mi” soru ekiyle kurulan soru cümleleri soru anlamının dışında anlamlar da bildirebilirler.
² “Biraz sessiz olur musunuz?” (istek, rica)
² “Böyle yalan da söylenir mi?” (şaşırma)
² “Bütün bunları ben mi anlatmışım?” (inanmama)
MSoru cümleleri olumlu ve olumsuz olabilir.
² “Önceden anlattıklarını şimdi doğrular mı?”
(olumlu soru)
² “Önceden anlattıklarını şimdi doğrulamaz mı?” (olumsuz soru)
L Örnek:
Aşağıdaki cümlelerin hangisi, anlamca olumludur?
A) Bu güler yüzlü adam ben değilim.
B) Yok bizi arayan soran kimsemiz.
C) Ben hiç oraya gider miyim?
D) Söylediklerimizi anlamaz olur muyum?
(1997 – ATML)
JÇözüm:
Cümleleri inceleyim. A’daki cümle “değilim” ile olumsuzluk bildirmektedir. B’deki cümle “yok” ile olumsuzlaştırılmıştır. C’deki cümle, yapıca olumludur. Ama anlamına dikkat edersek, “hiç gider miyim”, yani “gitmem” ifadesi çıkmaktadır. D’deki cümle ise yapıca olumsuz, anlamca olumludur. “anlamaz olur muyum” yani “tabi ki anladım” biçiminde olumlu bir sonuç ifade etmektedir.
Cevap D’dır.
D. Yapısına Göre Cümleler:
Yapısına göre cümlelerin içerdiği yargıya göre incelenir. Bu bakımdan bu cümleleri şu başlıklar altında inceleyebiliriz.
1- Basit Cümle:
Bir yüklemi olan, içerisinde sadece bir yargı bulunan cümledir. Basit cümlede fiilimsi bulunmaz ve bu cümle başka bir cümleye bağlanmaz.
² “Zayıf kolları kirli tunç rengindeydi.” cümlesi basit bir cümledir. Cümlede, “rengindeydi” isim soylu sözcük yüklem görevindedir ve yargı bildirmektedir. Bunun dışında yargı bildiren bir sözcük yoktur.
² “Sıcak yaz aylarında kırlara, tepelere, deniz kenarlarına kaçıştılar.”
² “Eski gazeteleri bana verir misiniz teyze?”
² “Yarın akşam maçtan sonra lunaparka gidelim.”
² “Çocuklar o zaman başka eve götürüldü.”
² “Ertesi günün programı akşam yemeğinde dağıtıldı.
2- Birleşik Cümle:
Birleşik cümle, bir ana cümle ve bu cümlenin anlamın tanımlayan bir veya daha fazla yan cümlecik ile kurulur. Bileşik cümlelerde, birden fazla yargı vardır.
Yan cümlecik, fiilimsi veya fiilimsiye bağlı sözcük grubudur. Bir cümlede fiilimsi sayısınca yan cümlecik vardır. Yan cümlecikler, kendi başına bir cümle özelliği göstermez. Yan cümlecik, bir cümlede özne, nesne, zarf tümleci ve dolaylı tümleç olabilir. Bileşik cümle birkaç biçimde incelenebilir.
a) Girişik Bileşik Cümle:
İçinde fiilimsi bulunan cümledir. Fiilimsinin bulunduğu kısım yan cümlecik, yüklemin bulunduğu kısım temel cümledir. Bu cümlelerde yan cümlecik, temel cümlenin bir öğesi durumundadır.
² “Bahçeye çıkarken / kapının önünde Nuref-
Yan Cümle (Z.T) Temel Cümle
şan’ı gördüm.”
Bu cümlede “çıkarken” sözcüğü fiilimsi görevindedir. Temel cümlenin yüklemi olan “gördüm” sözcüğünün anlamını zaman yönünden tamamlamıştır. Fiilimsiye bağlı sözcükler tek öğe olarak alındığından “bahçeye çıkarken” söz grubu zarf tümleci görevindedir. Aşağıdaki örnekleri inceleyelim.
² “Ağlayanlar / bir gün güler.”
Y. C. (Özne) T. Cümle
² “Bugün derse gelmeyen öğrencilerin evleri /
Yan Cümle (Belirtili Nesne)
arandı.”
T. C.
² “Başarılı olamayanları / bir daha sınav ede-
Y. C. (B. N) T. Cümle
ceğim.”
² “Doğru fakat acı söyleyenlere / hep kızarız.”
Yan C. (D. T) T. Cümle
L Örnek:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yan cümlecik, temel cümleciğin öznesi durumundadır?
A) Öğretmen, sınava girecekleri bahçede topladı.
B) Sabahları bir süre yürümek sağlığa yararlıdır.
C) Müşteri gelince elindeki işi bırakır.
D) Her ay bir kitap okumayı alışkanlık edinmişti.
J Çözüm:
Yan cümlecik, fiilimsilerle kurulan cümledir. Şimdi şıklardaki cümleleri çözümleyerek soruyu çözelim.
Öğretmen, sınava girecekleri bahçede topladı.
Ö. Y. cüm. (nesne) D.T. Y.
Sabahları bir süre yürümek sağlığa yararlıdır.
Y.cüm. (özne) D.T. Y.
Müşteri gelince elindeki işi bırakır.
Y.cüm. (Z.T.) N. Y.
Her ay bir kitap okumayı alışkanlık edinmişti.
Y.cüm. (nesne) Y.
Çözümlemelerde görüldüğü gibi sadece B’deki cümlenin yan cümleciği özne görevindedir.
Cevap B’dir.
L Örnek:
1. Çantasını omzuna alıp okula gitti.
2. Bayram nedeniyle sokaklar tıklım tıkıldı.
3. Yalan söyleyen kişiler sevilmezler.
4. Az zamanda çok büyük işler başardık.
Yukarıdaki cümlelerden hangileri yapılarına göre birleşik cümledir?
A) 1 – 2 B) 1 – 3 C) 2 – 3 D) 3 – 4
(1999 – ML)
J Çözüm:
İçinde fiilimsi bulunan ve birden çok yargısı olan cümle bileşik cümledir. 1. cümlede “alıp” 2. cümlede “söyleyen” fiilimsisi vardır. Bu sözcüklerden dolayı cümleler birleşik cümlelerdir. Diğer cümlelerde tek yargı vardır ve fiilimsi de yoktur.
Cevap B’dir.
b) İç İçe Birleşik Cümle:
Bir cümlenin herhangi bir görevle başka bir cümlenin içinde yer aldığı cümlelerdir. Yardımcı cümle, temel cümlenin bir unsuru ya da o unsurun bir parçasıdır.
² “Doğu için, ‘Ölümün sınırına sahiptir.’ derler.” cümlesinde iki tane tamamlanmış cümle iç içe verilmiştir. “Doğu için derler.” cümlesi temel; “Ölümün sınırına sahiptir.” cümlesi de yardımcı cümle görevindedir. Girişik birleşik cümleden farkı, yardımcı cümlenin tamamlanmış cümle olmasıdır.
² “Uzaklardan bir dondurmacının “Vişnelim var
İç cüm.
kaymaklarım var” nidası dağılıyordu.”
(nesne)
² “Yaşamak zevki nedir, bilmez ölümden kor-
İç cüm. (Nesne)
kan.”
² “Seni göremedim diye bu bahar
İç cüm. (Z.T)
İçimde bin türlü duygunun isyanı var.”
Mİç içe bileşik cümlede iç cümle yan cümlecik gibi tek cümle kabul edilir ve tek öge olarak alınır, bölünmez.
c) Şartlı Birleşik Cümle:
Bir cümlenin bir şart cümlesi ile tamamlandığı cümledir. Şart cümlesi; bir cümleyi şart, sebep, zaman ve benzetme anlamlarıyla tamamlar. Yan cümlecik “-se, -sa veya mi” ekleri ile temel cümleciğe bağlanır.
² “Bir ay evvel sözümü dinleseydi, başına bu felaketler gelmeyecekti.” cümlesinde “dinleseydi” sözcüğü “gelmeyecekti” yüklemini “şart” yönünden tamamlamıştır.
² “Havaya bakarsam hava alırım,
Y.cüm
Toprağa bakarsam dua alırım,
Y.cüm
Topraktan ayrılsam nerde kalırım.”
Y.cüm
² “İstedin mi her şeyi başarırsın.”
Y.cüm
d) Ki’li Birleşik Cümle:
Cümle bağlaçlarından “ki” bir neden bildirmek veya açıklama yapmak için bir cümleyi diğerine bağlar. Bunlar ki’li birleşik cümle olarak kabul edilir. Bu yapı içinde yer alan yardımcı cümle, genellikle ana cümleyi nesne ve zarf göreviyle tamamlar. Çoğunlukla ana cümle başta, yardımcı cümle sonda olur. Bu cümleleri bağlı cümle olarak değerlendirenler de vardır. ÖSYM’nin bu konuda görüşü henüz belli değildir.
² “Düşüncelerini açıkça söyle ki anlayalım.”
Temel cümle Yan cüm.
² “Gönlüm isterdi ki geçmişini tekrar yaşaya-
Temel cümle Yan cüm.
sın.”
(Gönlüm, geçmişini yeniden yaşamanı isterdi.)
3- Sıralı Cümle:
Tek başına yargı bildiren cümlelerin bir anlam bütünlüğü içinde sıralanmasıyla oluşan cümlelerdir. Sıralı cümleler iki veya daha fazla cümle ile kurulur. Cümleler virgül veya noktalı virgülle ayrılır.
a) Bağımlı Sıralı Cümle:
Ögelerinden en az biri ortak olan sıralı cümledir.
² “Bu dallarla kendimize atlar yapar, yarışa çıkardık.” cümlesinde iki yüklem ve iki yargı vardır. “yapar ve çıkardık” iki cümlenin yüklemleridir. Bu sıralı cümlede özne olan “biz” sözcüğü ortaktır.
² “Kuşa kafes lazım, boruya nefes.” (yüklem ortak)
² “Çocukları çok seviyor, şevkatle kucaklıyordu.” (nesneleri ortak)
² “Sabahları kuşları dinler, yuvalarından çıkan karıncaları izlerdi.” (zarf tümleci ortak)
² “Deli seni dinler, yine bildiğini yapar. (Özne ortak)
b) Bağımsız Sıralı Cümle:
Hiçbir ortak ögesi olmadığı halde anlamca birbirleriyle ilgili olan cümlelerdir.
² “Film bitti, ben koltuğumda iyice küçüldüm.” cümleleri anlamca birbirine yakındır. İki ayrı cümle, hiçbir ögesi ortak olmadan virgülle ayrılmış ve bağımsız sıralı cümle özelliği taşımaktadır.
² “Galatasaray bu sene şampiyon oldu, gelecek sene kim şampiyon olacak?”
² “İnsanlar evlerine çekilir, sokaklar kimsesizleşirdi.”
² “Ben insanları düşündüm, insanlar beni düşünmedi.”
L Örnek:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde nesne ortaklığı söz konusudur?
A) İşi çok çabuk kavramış, zamanı iyi kullanmasını öğrenmişti.
B) Erkenden uyandı, yıkandı, giyindi, dışarı çıktı.
C) Annem, sabahleyin erkenden kalkar, kahvaltıyı hazırlardı.
D) Gömleğini yıkadı, kuruttu, ütüledi, yerine astı.
J Çözüm:
Sorudaki cümleleri teker teker çözümleyelim.
A) İşi çok çabuk kavramış, zamanı iyi kullanmasını
N. Y. N.
öğrenmişti.
Y.
B) Erkenden uyandı, yıkandı, giyindi, dışarı çıktı.
Y. Y. Y. Y.
C) Annem, sabahleyin erkenden kalkar, kahvaltıyı
Ö. Y. N.
hazırlardı.
Y.
D) Gömleğini yıkadı, kuruttu, ütüledi, yerine astı.
N. Y. Y. Y. Y.
Bu çözümlemelerde de görüldüğü gibi, A ve B’de gizli özne “o” ortak kullanılmıştır. C’de gerçek özne “annem” ortaktır. D’de ise nesne olan “gömleğini” sözcüğü ortaktır. Bu cümle, “Gömleğini yıkadı, gömleğini kuruladı...” gibi düşünülebilir.
Cevap D’dir.
4- Bağlı Cümle:
Bu cümleler “ve, veya, ya da, fakat, ama, lakin, halbuki...” gibi bağlaçlarla bağlanmış cümlelerdir. Her biri ayrı bir cümle olan bu cümleler arasındaki anlam ilişkisi bağlaçlarla sağlamlaştırılmaktadır.
² “Hava bulutlu ve bulunduğumuz tepe rüzgarlı idi.” (ve bağlacı)
² “Gönlümle oturdum da hüzünlendim orada.” (de bağlacı)
² “Ne doğan güne hükmüm geçer.
Ne halden anlayan bulunur.” (ne....ne bağlacı)
L Örnek:
Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yapısı diğerlerinden farklıdır?
A) Zekasız kuvvet yıkabilir, fakat yapamaz.
B) Ak akçe kara gün içindir.
C) Taşıma su ile değirmen dönmez.
D) Bugünün işini yarına bırakma.
(2001 – DPY)
J Çözüm:
Sorudaki cümleleri incelediğimizde, B, C ve D’deki cümlelerin tek yargılı basit cümle oldukları görülür. Ayrıca fiilimsi de yoktur. A’da ise iki yargı “fakat” bağlacıyla bağlanmış iki cümle (yüklem) vardır. Dolayısıyla bu cümle bağlı cümledir. Ayrıca özne olan “zekasız kuvvet” ortak kullanılmıştır.
Cevap A’dır.
5- Arasöz – Aracümle:
Bir cümlenin anlamına biraz daha açıklık getirmek amacıyla, o cümlenin içine bir söz veya cümlenin ögesi olmayan bir açıklayıcı cümle konur. Bu cümlelere arasözlü veya ara cümleli cümle denir. Arasözün ve aracümlenin başına ve sonuna (,) virgül ya da kısa çizgi (-) konur.
MArasözle, aracümle birbirinden farklıdır.
Arasöz: Cümlenin bir ögesinin açıklayıcısıdır. Bir yargı bildirmez.
Aracümle: Cümlenin bir ögesinin açıklayıcısı değildir. Bir yargı bildirir, tamamlanmış cümledir, cümle dışı unsur olarak değerlendirilir.
² “Top oynayan çocuklardan biri, küçük olanı, hemen ileri fırladı.” cümlesinde, arasöz olup, öznenin açıklayıcısıdır.
² “Annesi oğluna, o yaramaza, her imkanı vermişti.” cümlesinde, arasöz dolaylı tümlecin açıklayıcısıdır.
² “Kırmızı perdelerini, eski olanları, çıkarıp attı.” cümlesinde, arasöz nesnenin açıklayıcısıdır.
² “Kadir, benim en çok sevdiğim arkadaşımdır, bu sene tatile gelmiyor.” cümlesinde arasöz bir cümle niteliği taşıdığı için, aracümledir ve ayrı değerlendirilir.
² “Arayacak, ki araması gerekiyor, birazdan göreceğiz.” (aracümle.)
L Örnek:
“En doğru ve gerçek yol, medeniyet yoludur.” cümlesi ile ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
A) Anlamına göre olumludur.
B) Yüklemine göre fiil cümlesidir.
C) Ögelerinin dizilişine göre kurallı cümledir.
D) Yapısına göre basit cümledir.
(1995 – DPY)
J Çözüm:
Sorudaki cümleyi seçeneklerde verilen bilgilere göre inceleyelim. A’daki bilgi doğrudur. Cümlede olumsuzluk bildiren bir durum yok. C’deki bilgi de doğrudur. Yüklemi sonda olan cümle kurallı cümledir. “Medeniyet yoludur” isim tamlaması yüklem olup, cümlenin sonunda bulunmaktadır. D’deki bilgiye göre de cümle basittir. Tek yapılı bir cümledir. B’deki bilgi yanlıştır. Cümle fiil cümlesi değildir. İsim cümlesidir. Çünkü yüklem isimdir.
Cevap B’dir.
1- Aşağıdaki cümlelerin hangisi, yüklemine göre diğerlerinden farklıdır?
A) Benim servetimde senin gözün var.
B) Bu konuda seninki kadar benim de bilgim var.
C) Kaşlarının ortasında küçük bir beni var.
D) Gecikme saat 09.00’da oraya var.
2- Aşağıdaki cümlelerin hangisi anlamca olumsuzdur?
A) Öğrencilerin başarılı oluşunda ailenin etkisi yok değil.
B) Okumanın bu kadar önemli olduğunu anlamış değil.
C) Etrafında olup bitenlerden sıkıntı duymuyor değil.
D) Bütün bunların neye mal olduğunu bilmiyor değil.
3- “Ülkemizde insanlar, el ve gönül birliği ile huzur içinde yaşamalıdırlar.” cümlesi ile ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
A) Yüklemine göre fiil cümlesidir.
B) Yapısına göre bağlı cümledir.
C) Anlamına göre olumlu cümledir.
D) Ögelerin dizilişine göre kurallı cümledir.
4- Anlamına göre, hangi cümle diğerlerinden farklıdır?
A) Otobüsün kaçta hareket edeceğini sor.
B) Söyleyeceğim soruları defterinize yazınız.
C) Dükkan açık mı, kapalı mı öğren.
D) Geziye çıktığımı hiç kimseye söyleme.
5- Aşağıdakilerden hangisi soru cümlesidir?
A) Neden canım sıkılıyor diye kendi kendime sordum
B) Nasıl başarılı olduğumu göreceksiniz
C) İşin içinden nasıl çıkacağımı bilemiyorum
D) Kitapları nasıl bulduğunu mu anlatacaksın
6- Aşağıdakilerden hangisi soru cümlesidir?
A) Çalışmaya başladı mı gerisi tamam
B) Bana ne iş yaptığımı sordu
C) Söylediklerimi duydu mu bilmiyorum
D) Sana gelmeyeceğini mi söyledi
7- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde anlatım bozukluğu vardır?
A) Ne engel ne sınır tanımaz.
B) Ne verecek, ne alacaksın.
C) Senelerdir ne aradı, ne sordu.
D) Anlaşmazlığın sebebi ne o, ne bu.
8- Aşağıdakilerden hangisi isim cümlesidir?
A) Her zaman tehlikelere karşı tedbirli olmalıyız.
B) Bu yıl sınavlardan iyi bir sonuç almak istiyorum.
C) Törenden önce öğrenciler bahçede toplanmıştı.
D) Veren el alan elden daima üstündür.
9- Hangisi isim cümlesidir?
A) Gözlerim uzaklarda bir yere takıldı kaldı.
B) Geçmişi söyler onlar her an.
C) Bin bir hayal kurdu bir yudum zamanda.
D) Sabahın ilk ışıkları körpecik yüreğindeydi.
10- Hangisi soru cümlesidir?
A) Bu ağaçların nasıl yetiştirildiğini biliyorsunuz.
B) Neler söylediğimi bir hatırlayabilsem.
C) Onlar niçin böyle uzak duruyorlar.
D) Hangi gömleği alacağına karar ver.
11- Aşağıdaki cümlelerden hangisi anlamca olumludur?
A) Gittiği günden beri ne aradı, ne de sordu.
B) Seninle görüşme fırsatı aramadım değil.
C) Buralara geleceğimizi kim biliyordu ki...
D) Güneş henüz toprağı ısıtmış değil.
12- “Akşamları sen de mi erken yatmıyorsun.” cümlesi için, aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
A) Devrik cümle B) Basit cümle
C) Soru cümlesi D) Olumsuz cümle
13- Aşağıdakilerden hangisi soru cümlesidir?
A) Kimin geleceğini söylemediler
B) Kimin olduğunu bilemezler
C) Kimin işi daha zor
D) Kiminse araba güzelmiş
14- Aşağıdakilerden hangisi şart (koşul) cümlesidir?
A) Kapı açılır açılmaz içeri daldık.
B) Geç kalınca otobüsü kaçırdılar.
C) Haber gelse de gelmese de gideceğiz.
D) Dolaba iyi bakarsanız kitabı görürsünüz.
15- Yüklemi çekimli eylem olan cümlelere fiil (eylem) cümlesi denir.
Aşağıdakilerden hangisi eylem cümlesi değildir?
A) Yarışma epey uzadı.
B) Ali pulluğu onaracak.
C) En iyisi, biraz daha oyalanmak.
D) Tavuklar dışarıda kalmıştı.
16- Aşağıdaki basit isim cümlelerinden hangisinde öge sayısı ötekilerden azdır?
A) Öğretmenlik bence zevkli bir meslektir.
B) Hava bugün Afyon’da yağışlıymış.
C) Evimizin kapısı her zaman arkadaşlarımıza açıktır.
D) Kışın Antalya’da oteller ucuzdur.
17- Aşağıdaki cümlelerin hangisi, ögelerin dizilişi bakımından tümüyle kurallıdır?
A) Ben büyüttüm çocuğu, ben yetiştirdim.
B) Ben onun sevdiği şeyleri ezbere bilirim.
C) İstemem ben bu hayatı, sözüm ona pembe rengini.
D) Yaşamdan zevk almanın bir yolu bulunabilir elbet.
18- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yan cümlecik, temel cümlenin öznesi görevindedir?
A) Senin bildiğini ondan niye saklayayım?
B) Cebimizde kalan parayla karnımızı doyurduk.
C) Almanya’dan gelen haber, köylüleri çok üzdü.
D) Adam körüğü çektikçe alev artıyordu.
19- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde “de” bağlacı cümleyi daha önce söylenmiş cümlelere bağlamamaktadır?
A) İkiniz de aynı şeyi düşünüyorsunuz belli ki.
B) O öyküyü bu sergide de bulamadım.
C) Akşamki toplantıda eniştem de vardı.
D) Çocuk amcasına da uğramamış.
20- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde birden çok yüklem vardır?
A) Bugün aldığım kitap üç yıl önce basılmış.
B) Yazarın ilk kitabında içtenlik daha baskın.
C) Anlatılanlar ilginç ama inandırıcılıktan yoksun.
D) Yazınsal yapıtın vazgeçilmez koşulu, inandırıcılıktır.
21- Aşağıdaki sıralı cümlelerin hangisinde özne ortaklığından doğan bağımlılık ilişkisi, birinci yüklemde kişi ekinin yazılmamasına yol açmıştır?
A) Önce sevindi, sonra telaşlandı.
B) Uçak sarsılmaya başladı, birden kendimizi boşlukta bulduk.
C) Yoksulluk bitti, acısı kaldı.
D) Gözlerimizle bakar, kalbimizle görürüz.
22- Aşağıdakilerden hangisi yapı bakımından “bağlı cümle” durumundadır?
A) Bir gün, bir adam denizin dibindeki kayalıklarda bir istiridye buldu.
B) İnci tanesini sevinerek aldı ve istiridyeyi denize attı.
C) İstiridye gözyaşlarıyla denizin dibine doğru süzüldü.
D) Onun bu halini gören deniz perisi hemen yanına geldi.
23- Fiilimsilerin olduğu cümlelere girişik-birleşik cümle denir.
Aşağıdakilerin hangisinde bu bilgiye örnek olmayacak bir cümle vardır?
A) Kadının tek amacı, hasta oğlunu tedavi ettirmekti.
B) Bilim adamları uykusuzluğu önleyen bir ilaç geliştirmişler.
C) Çarşıda gördüğüm adam, meğer onun babasıymış.
D) Kardeşim dişlerini fırçalamadan yatmaz.
24- Aşağıdaki ki’li birleşik cümlelerin hangisinde bağlanan cümleler arasında neden – sonuç ilişkisi vardır?
A) Öyle soğuktu ki herkes oradan kaçmaya çalıştı.
B) Çok çalış ki kazanasın.
C) Bir de baktım ki taksi gitmiş.
D) Dinle ki olayları anlayasın.
1- Aşağıdaki cümlelerin hangisi yapı bakımından olumsuz, anlamca olumludur?
A) Romanlarında aydınlarımızın iki kültür arasında nasıl bocaladıklarını işledi.
B) Sanatçıların, kalemlerini harekete geçiren birçok keder olmuştur.
C) Senin bu konuda haksız olduğuna inanıyor değilim.
D) Nasıl başa çıkacağına karar veremedin mi?
2- İçinde fiilimsi bulanan cümle yapısına göre birleşik cümledir.
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bu açıklamayı örneklendiren bir kullanım vardır?
A) Olgun insanlar başkalarının problemlerini kendilerininkinden farklı görmezler.
B) Minareyi çalan kılıfını hazırlar.
C) Şöhretli sanatçıydı; ama şöhretini hiçbir zaman fırsat bilmedi.
D) Temel eğitim, insan hayatının en önemli unsurudur.
3- Bu şehre gelmemek vardı böyle
İstasyonları soğuk, meydanları boş
Caddeleri sensiz bulmamak vardı.
Avuçlarımıza alıp bir deli yüreği
Dolu bir kadeh gibi meyhanelerde
Boğulup boğulup kırılmamak vardı.
Yukarıdaki dizeler için aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
A) Girişik birleşik cümle vardır.
B) Yüklemine göre isim cümlesi vardır.
C) Eksiltili cümle kullanılmıştır.
D) Kurallı cümle vardır.
4- Yüklemi söylenmemiş cümle eksiltili cümledir.
Aşağıdakilerden hangisi bu açıklamayı örneklendirir?
A) Hayal dünyasında yaşamak, gerçeklerden kopmaya neden olur.
B) Bir sarsıntı... Uyandım uzun süren uykudan
C) Yunus Emre, uzun süre aynı mektebe öğrencilik yaptı.
D) Yayıldı etrafa bin bir çiçek kokusu
5- Aşağıdakilerin hangisi olumlu fiil cümlesidir?
A) Öyle tatsız olayları düşünmüyorum.
B) Bu bizim komşununki değil.
C) Ne adını biliyorum ne de oturduğu adresi.
D) O da bize yardımcı olur.
6- (I) Küçük bir parktı oturduğumuz yer (II) Kayseri’nin yüksek tepelerinden biriydi (III) Belediye tarafından yeni yapılmıştı (IV) Küçük çamlar, çiçek öbekleri, çimenler daracık yollar (V) Belediyeye ait, üzerinde iki kişinin oturacağı kanepeler
Yukarıdaki numaralanmış cümlelerden hangi ikisi eksiltili cümledir?
A) I – II B) I – V
C) III – IV D) IV – V
7- Aşağıdaki cümlelerin hangisi ögelerinin dizilişine göre farklıdır?
A) Derenin hazin şırıltısını biz de duyuyorduk.
B) Bunlar da bir zaman yaşadı demiyor hiç kimse.
C) Asıldı arabamız bir dağın yamacına.
D) Söndü ışıklar bitti bu oyun.
8- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yan cümlecik özne görevinde kullanılmıştır?
A) Yazıklar olsun hatip, dedi.
B) Sabahları annem beni karşısına oturtur, bana sütümü içirirdi.
C) Gül gibi gelinimi görmez.
D) Büyük bir hastalık geçirmeyenler, her şeyi anladıklarını iddia edemezler.
9- Aşağıdaki cümlelerin hangisi anlamına göre farklıdır?
A) Yapacağın işi yarım bırakmamalısın.
B) Bu soruyu kimse çözemez.
C) Mutfakta yiyecek adına bir şey yoktu.
D) Siz çağırırsınız da gelmez miyim?
10- I. Bugün bu işleri bitirin.
II. Herkes, öncelikle bu kitapları okumalı,
III. Öğrenmeyi bellemek sananlar var.
IV. Bu konuyu iyice kavramalısınız arkadaşlar.
Yukarıdaki numaralanmış cümlelerden hangisinin yüklemi türüne göre farklıdır?
A) I B) II C) III D) IV
11- Aşağıdakilerden hangisi olumsuz soru cümlesidir?
A) Bu pazartesi yeni bir konuya başlayacak mıyız?
B) Gel desem gelmez mi?
C) Bu rüzgâr, yağmur belirtisi mi?
D) Deneme sonuçları ne zaman elimize geçecek?
12- Aşağıdakilerden hangisi eksiltili bir cümledir?
A) Dürüst ve namuslu yolun yolcuları kanaatkardırlar
B) Az çalışın; ama iyi çalışın
C) İyi insanın gideceği yol, doğruluk ve insanlık yoludur
D) İyi arkadaş seçemeyenler hakkında toplumun yargısı da iyi
13- Aşağıdaki cümlelerin hangisi isim cümlesi değildir?
A) Bu sıkıntılar sizi olgunlaştırmış.
B) Bu, bulaşıcı bir hastalıktır.
C) Gemiciler için gelgit olayı çok tehlikelidir.
D) Bu bilgilerinizin çoğu yanlıştır efendim!
14- I. Bakışın güneş gibi ısıtır bizi.
II. Gülüşün aydınlatır üzgün kalpleri anne.
III. Elimizden şefkatle tutarsın her an bizi.
IV. Yüzümde gölgesi var gül yüzlü bayrağımın.
Bu şiirde numaralanmış dizelerden hangisi devrik bir isim cümlesidir?
A) I B) II C) III D) IV
15- Aşağıdakilerden hangisi isim cümlesi değildir?
A) Hoyrattır bu akşamüstüler daima.
B) Felaketimizi başka biriyle taksim etmek saadettir; fakat annelerle değil,
C) Denizlerden esen bu rüzgar eğlensin saçlarında.
D) Hayat benim için iki eli cebinde uydurulan bir masaldı.
16- Aşağıdakilerden hangisi hem öznesi hem nesnesi ortak bir sıralı cümledir?
A) Sen vatanlaştırırsın bastığın yeri anne.
B) Bakıyorum yüreği güneş dolu alnı ak biri var.
C) Her bulut bir yağmuru getirmez belki.
D) Daha nasıl ey kalbim, nasıl dertleneceksin?
17- Aşağıdaki cümlelerin hangisi yükleminin yerine göre farklıdır?
I. Kim çıkarır sabahleyin erkenden
II. Dünyamıza ışık veren güneşi,
III. Gece vakti denizlere serpilen,
IV. Ay doğuyor; kim yapıyor bu işi;
A) I B) II C) III D) IV
18- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yüklemi isimfiil olan bir isim cümlesidir?
A) Alfabe; dildeki sesleri yazıda karşılayan işaretlerin tümüdür.
B) Bu memleketin öyle güzel bir baharı var.
C) Komşu komşunun külüne muhtaçtır.
D) İyi bir plân, konu ile ilgisiz unsurları kullanmamaktır.
19- Aşağıdakilerden hangisi soru cümlesi değildir?
A) Gökyüzü mü nerde, sahi nerde bizim gökyüzü
B) Bu kadar parayla nasıl geçiniyorsunuz
C) Bu kitabı ben de okuyabilir miyim
D) Bu kadar çalışmak sizi yormuyor mu
