CÜMLENİN ÖĞELERİ

CÜMLENİN ÖGELERİ

Bir düşünceyi, bir duyguyu, bir durumu, bir olayı yargı bildirerek anlatan sözcük ve sözcük dizisine cümle denir.

Cümlenin kurulabilmesi için, yargı bildiren çekimli fiil veya ek eylemle çekimlenmiş bir isim yeterlidir. En küçük cümle, bu özelliğe sahip tek sözcüklü cümledir. Cümlede yargı bildiren ve en önemli unsur yüklemdir.

² (O / g.ö) Doğruldu.

Y.

² (Ben / g.ö) Yorgunum.

Y.

Cümlenin ikinci önemli ögesi öznedir. Özne açıkça söylenmese bile yüklemdeki şahıs eki ile özne öğreni­lir. Mesela, “konuştuk” cümlesindeki “-k” “biz” öznesini işaret etmektedir.

Nesne, dolaylı tümleç (yer tamlayıcısı) ve zarf tümleci cümlenin yardımcı unsurlarıdır.

² “Hiçbir zaman kader bizi senden ayırmasın”

Z.T. Ö. N. D.T. Y.

cümlesinde bütün unsurlar bulunmaktadır. Şimdi bir şema ile cümlenin ana ve yardımcı ögelerini (unsurla­rını) gösterelim.

CÜMLENİN TEMEL ÖGELERİ

Yüklem:

Cümlede yargı bildiren ve cümlenin diğer ögelerini kendine bağlayan çekimli unsur (sözcük veya söz­cük grubu) yüklemdir. Yüklem bir cümlenin en te­mel ögesidir. Yüklem diğer öge­lerin bulunmasında önemli görev üstlenir.

Özellikleri

a) Yüklem çekimli bir fiil ve çekimli bir isimdir.

² “İhtiyar, ağlayarak eski kahramanlıkları

anlatı­yordu.”

Y.

² “Akşehir’de sonbahar kısa sürer.”

Y.

Her iki cümlenin yüklemi de çekimli fiildir. “anlat” fiili şimdiki zamanın hikayesi, “sür” fiili de geçmiş zaman kipinde çekime girmiştir.

² “İçimde en güzel duygular saklı.”

Y.

² Gökyüzünün başka rengi de varmış.”

Y.

Bu cümlelerin yüklemi ek fiille çekimlenmiş birer isimdir. Birinci cümlenin yüklemi “saklı” ek fiilin geniş zaman kipinde eksiz olarak; ikinci cümlenin yüklemi “var”, öğrenilen geçmiş zamanın kipinde çekime gir­miştir.

² “Sinemayı tiyatrodan ayıran özellik nedir?” Y.

Cümlesinde de, “ne” soru zamiri ek fiilin geniş za­man ekini “-dir” alarak yüklem olmuştur.

b) Yüklem genellikle cümlenin sonunda bulunur. Ama şiirlerde ve konuşmalarda yüklem cümlenin her­hangi bir yerinde olabilir.

² “Bütün ova billur döşenmiş gibi parlıyordu.”

Y.

² “Birden kapandı birbiri ardınca perdeler.”

Y.

² “Sakla samanı, gelir zamanı.”

Y. Y.

Üçüncü cümlede de görüldüğü gibi her cümlede sa­dece bir yüklem vardır. Yüklem sayısınca cümle var demektir. O zaman son cümle, iki cümleden oluşmuş sıralı bir cümledir.

c) Yüklem bir sözcük grubu olabilir. Cümle ögelerini bulurken, dikkat edilmesi gereken kurallardan bir tanesi de, sözcük gruplarını tek öge olarak de­ğer­lendirmek ve bunları ayırmamaktır. İkilemeler, tamlamalar, birleşik fiiller ya da bir fiilimsiye bağlı sözcük grubu bölünmeden incelenir.

² “Güzel yüzü, geniş bir gülümseyişle ışıl ışıldı.”

Y.

(İkileme – yüklem görevindedir.)

² “Dönülmez akşamın ufkundayız.”

Y.

Cümlesinde sözcüklerin tamamı yüklemi oluştur­muştur. “akşam-ın ufku-ndayız” söz grubu isim tam­lamasıdır. “dönülmez” sözcüğü de bu tamlama­nın sıfatıdır. Dolayısıyla, bu sözcük grubu tamlama ol­duğu için bölünmez.

² “Bu zavallılar için güneşin parıltıları, aydınlatan bir ışıktı.” (sıfat tamlaması)

Y

² “Paşa, bir iki kahkaha ile bana taraftarlığını ilan etmişti.”

Y

Cümlesinde “ilan etmişti” bileşik fiili bölünmeden yüklem olarak kabul edilmelidir. Sadece, “etmişti” sözcüğünü yüklem kabul edersek yanlış olur. Bu­ra­daki anlam “ilan etmek, duyurmaktır” aksi tak­dirde anlam bozulur.

² “Diriliş, şaşırtıcı ve düşündürücüydü.”

Y.

cümlesinde yüklem “ve” bağlacıyla bağlanmış bir bağlama grubu­dur. “şaşırtıcı ve düşündürücü” söz­cükleri ek fiil ile çekime girip yüklem olmuştur. Bu iki sözcük “diriliş” hakkında yargıda bulunmaktadır. Bunları ayrı ayrı düşünemeyiz.

² “Bundan sonra senin sözlerin kulağıma küpe olacak.”

Y.

Bu cümlede de deyim grubu yüklem olmuştur. Yargı sadece “olacak” fiilinde değil, anlamca kalıplaşmış “kulağıma küpe olacak” deyimindedir.

L Örnek:

Hangi cümlenin yüklemi sıfat tamlamasıdır?

A) Şiir okuyan çocuk, Ali’nin kardeşidir.

B) Karşıdaki geniş meydan, top sahasıdır.

C) Bindiğimiz araç, çift katlı otobüstü.

D) Köhne evleri saray gibi gösteren akşam güneşiydi.

(1995 – FL/AÖL)

J Çözüm:

Soruda verilen cümlelerin yüklemlerini bulalım. A’daki cümlenin yüklemi “Ali’nin kardeşidir” söz grubu olup isim tamlaması biçimindedir. B’deki yüklem, “top saha­sıdır” ve belirtisiz isim tamlaması biçimindedir. D’deki yüklem, “akşam güneşiydi” söz grubudur. Bu da isim tamlamasıdır. C’deki yüklem ise “çift katlı otobüstü” sözcük öbeğidir. Bu yüklem ise sıfat tamlamasıdır.

Çift katlı otobüs – tü

Sıfat İsim ek eylem

Sıfat Tamlaması

Cevap C’dir.

L Örnek:

Aşağıdaki cümlelerden hangisinin ögelerine ayrılışı doğrudur?

A) Kültürün en büyük aktarıcısı dildir.

Özne grubu yüklem

B) Kültür bir değerler bütünüdür.

Özne Zf. Tüm. Yüklem

C) Türkiye Cumhuriyeti’nin temeli kültürdür.

Özne grubu B.li N. Yüklem

D) Tarih, edebiyat ve sanat kültürünün esas unsur-

Öz. B.li Nesne Zf.T. Yüklem

ları­dır.

(1995 – DPY)

J Çözüm:

B) Kültür bir değerler bütünüdür.

Özne Yüklem

Cümlesinin doğru ayrılışı böyledir. Çünkü, yüklem bir isim tamlamasıdır. Ögelere ayırmada tamlama­lar bölünmez.

C) Türkiye Cumhuriyeti’nin temeli kültürdür.

Özne Grubu Yüklem

Cümlesinin doğru ayrılışı böyledir. Bu cümlede de özne grubu belirtili isim tamlamasıdır. Bölünmesi yanlış olur.

D) Tarih, edebiyat ve sanat kültürünün esas unsur-

Özne Yüklem

larıdır.

Cümlesinin de doğru ayrılışı böyledir. Özne, aynı nitelikteki sözcüklerden oluştuğu için birlikte alınır. Yüklemde yine isim tamlaması olduğu için bölün­mez.

A’daki cümle ise doğru ayrılmıştır.

Cevap A’dır.

Özne:

Cümlede işi yapan veya olanı karşılayan ögedir. Cüm­lenin ikinci önemli unsurudur. Özne yüklemin belirttiği işi, oluşu, durumu ve hareketi üzerine alır.

Özellikleri:

a) Gerçek Özne:

Etken çatılı fiillerin kullanıldığı cümlelerde işi yapan; isim soylu yüklemlerin kullanıldığı cümlelerde de olan sözcük veya sözcük grubudur.

² “Hava durgundu” (özne, olan durumunda)

Ö. Y.

² “Cevdet Bey, bahçedeki karanfilleri suluyordu.”

Ö. Y.

(özne, işi yapan durumunda)

² “Köprüde balık tutanlar, oldukça memnundu.”

Ö. Y.

(özne, sıfatfiil grubudur ve olan durumundadır)

² “Köpekleri hiç sevmediğimi bilen dostlarımdan

Ö.

bir avcı, geçen gün yolda bana rast geldi.”

Y.

(özne, sıfat tamlamasıdır ve işi yapan durumdadır)

² “Ağlaya ağlaya babalarının peşinden gittiler.”

Y.

(onlar, gizli özne)

b) Sözde Özne:

Edilgen fiillerin yüklem olduğu cümlelerde, cümle­nin öznesi gibi görünen; aslında nesne olan sözcük veya sözcük grubudur.

“Muayene odasının kapısı açılır.” cümlesi, edil­gen çatılı bir fiille kurulmuştur. Açma işini kimin yaptığı belli değildir. “Açma” işinden etkilenen un­sur “mua­yene odasının kapısı”dır. Bu yönüyle bu sözcük grubu nesne asıllıdır. Ama fiil edilgen ol­duğu için buna, “sözde özne” denir.

“Çocuklar teker teker arandı.”

Sözde. Ö Y.

“Masallar bu kadar güzel anlatıyordu.”

S.Ö Y.

“Konu komşunun çığlıkları bizim evden duyu-

S.Ö

luyordu.”

Y.

MCümlede özneyi bulmak için yükleme “Kim?” ve “Ne?” soruları sorulur. Cevap veren sözcük veya söz­cük grubu öznedir.

“Yıldız Hanım, o gece siyah tüllerine büründü.”

Ö. Y.

cümlesinin yüklemine “Kim?” sorusunu sorarsak, “Kim büründü?” “Yıldız Hanım” cevabını alırız.

“Kafile; ıssız, karanlık bir vadiden geçiyordu.”

Ö. Y.

cümlesinin yüklemin “Ne?” sorusunu sorarsak, “Ne geçiyordu?” “Kafile” cevabını alırız.

“Bu kitapların hepsini okumak mümkündür.”

Ö. Y.

(Müm­kün olan ne? “Bu kitapların hepsini okumak”)

“Anadolu Hisarı’nda bir gün geçiren insan, İstan-

Ö

bul ruhunu derinden derine öğrenir.”

Y.

(Kim öğrenir? “... insan”)

“Biraz konuştuktan sonra, gecenin güzelliğine daldık.”

Y.

(Kim daldı? “Biz daldık.” “Biz”, gizli özne)

MBir cümlede birden fazla özne bulunabilir.

² “Her saz, her köşe başı, bu gümüş parıltı içinde

Ö. Ö.

erir.”

Y.

cümlesinde görüldüğü gibi iki tane özne kullanılmış­tır. Bu üç özne, teker teker ve ayrı olarak yükleme bağlanmıştır.

² “Etrafa, hoş ve olgun bir koku, yeni kesilmiş

özne öznenin

karpuz kokusu, yayıldı.”

açıklayıcısı Y.

cümlesinde, “hoş ve ol­gun bir koku”, öznesinin açık­laması kullanılmıştır. Bu açıklamada özne olarak de­ğerlendirilir.

L Örnek:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, isim tamlaması özne görevindedir?

A) Sonunda oğlunun başarısını gördü.

B) Arkadaşının sözlerinden çok etkilenmişti.

C) Kedinin bakışları pek sevimliydi.

D) Kumaşın rengini beğenmemişti.

(1998 – ML)

J Çözüm:

Verilen cümleleri sırasıyla inceleyelim.

A) O./ Sonunda oğlunun başarısını gördü.

Z.T. B.li N. Y.

Cümlesinde belirtili nesne isim tamlamasıdır. Özne gizli özne “O” dur.

B) O./ Arkadaşının sözlerinden çok etkilenmişti.

D.T. Z.T. Y.

Cümlesinde de dolaylı tümleç isim tamlamasıdır. Özne ise yine gizli özne “O” dur.

C) Kedinin bakışları pek sevimliydi.

Özne Z.T. Y.

Cümlesinde özne belirtili isim tamlamasıdır.

kedi – n – in bakışlar – ı

ilgi iyelik eki

D) O./ Kumaşın rengini beğenmemişti.

B.li Nesne Y.

cümlesinde belirtili nesne isim tamlamasıdır.

Cevap C’dir.

L Örnek:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinin öznesi gizlidir?

A) Annesi çocukları bahçeye götürdü.

B) Ailesi ona pek güveniyordu.

C) O ne gürültüye ne de çığlıklara aldırdı.

D) Bu parkta geç vakitlere kadar oturdu.

(1995 – FL/AÖL)

J Çözüm:

A’daki cümlenin öznesi “annesi” kelimesidir. Cümle­deki eylemi yapan annedir. B’deki özne, “ailesi” keli­mesidir. Güvenme işini “aile” yapmaktadır. C’deki cümlenin öznesi, “O” sözcüğüdür. Bu üç cümlenin öznesi, cümle içinde kullanılmıştır. Bu yüzden gizli kişi cümle içinde verilmemiştir. Buradaki özne “O” gizli öznedir.

Cevap D’dir.

CÜMLENİN YARDIMCI ÖGELERİ

1- Nesne:

Cümlede yüklemin bildirdiği, öznenin yaptığı işten etkilenen unsur nesnedir. Geçişli fiiller nesneye yö­nelerek onu etkiler. Geçişsiz fiiller nesne almadı­ğından etkiyi öznenin üzerine atarlar. Nesne yük­leme yalın veya –i hal ekiyle bağlanır. Nesne ikiye ayrılır.

a) Belirtili Nesne:

Belirtili nesne yükleme ismin –i hal ekiyle bağlanır. Belirtili nesne bilinen bir varlığı karşılar. Belirtili nesneyi bulmak için yükleme “kimi” ve “neyi” soruları sorulur.

² “Bütün bu yalılar, eski Boğaziçi hatıralarını

Ö. B’li N.

sayıklarlar.”

Y.

cümlesinde, yapılan işten “sayıklamaktan” etkile­nen unsur, “eski Boğaziçi ha­tıralarıdır.” Yükleme ismin –i hal ekiyle bağlanan sözcük grubu belirtili nesne durumundadır. Yük­leme “Neyi sayıklarlar?” diye sorduğumuzda cevap cümlesi nesne olur.

² “Ben elli senedir onu kovalıyorum.”

B’li N. Y.

(Kimi kovalıyo­rum? Onu)

² “Cesur Aslan Bey, kır atını ileriye sürdü.”

B’li N. Y.

² “Her doğan günün bir dert olduğunu

B’li N.

İnsan bu yaşa gelince anlarmış.”

Y.

² “Yarım saat sonra jandarmalar, Mahmut Ağayı,

B’li N.

Selim’i ve Kamil’i karakola götürdüler.”

B’li N. B’li N. Y.

(Bir cümlede birden fazla belirtili nesne olabilir.)

² “Candan’ı, mahallemize yeni taşınan kızı,

B’li N. B’li N’nin açıklayıcısı

gördün mü?”

Y.

cümlesinde, “Candan” nesnesini söz grubu açıkla­maktadır. Yani nesne açıklayıcısıyla verilmiş­tir. Bu açıklayıcıya ara söz denir.

² “Dağılmış eşyaları, kardeşimin dağıttıklarını,

B’li N B’li N’nin açıklayıcısı

toplayarak bir kenara koydum.”

Y.

b) Belirtisiz Nesne:

Yalın durumda yükleme bağlanan ögedir. Genel bir varlığı karşılar. Belirtisiz nesneyi bulmak için, yük­leme “Ne?” sorusu sorulur.

² “Adam, ağacın altına gelişigüzel bırakılmış sandık­lara kuru ot dolduruyordu.”

B’siz N. Y.

cümlesinde, “kuru ot” sıfat tamlaması belirtisiz nesne olarak yükleme bağlanmıştır. Nesne, yalın durumdadır. Yükleme “Ne dolduruyor?” diye sordu­ğumuzda ve­rilen cevap belirtisiz nesne olur.

² “Dağlı çobanlar, ‘Size prenslerimizi gösterelim.’

B’siz N.

dediler.” (Cümle, nesne olmuştur.)

Y.

² Uçurtmalar, biraz gök, açık hava ve rüzgar

B’siz N. B’siz N. B’siz N.

ister.”

Y.

(Bir cümlede birden çok belirtisiz nesne olabilir.)

² “Ansızın, bir çığlık, kendi sesine benzer bir

B’siz N B’siz N’nin açıklayıcısı

feryat, işitmişti.”

Y.

L Örnek:

Aşağıdaki hangi cümlede tamlama, belirtili nesne görevindedir?

A) Arkadaşım Türkçe kitabını bana verdi.

B) Sınavdan önce ders notlarına göz attı.

C) Kalemim masanın gözünde kaldı.

D) Ağabeyim yüksek okul mezunudur.

(1992 – DPY)

J Çözüm:

Belirtili nesne ismin “-i” hal ekini alan, yüklemde yapı­lan işten etkilenen ve yükleme sorulan “neyi, kimi” sorusuna cevap veren ögedir. Bu bilgiler ışığında, B’deki “ders notlarına” sözcük grubu isim tamlaması olup dolaylı tümleç görevinde kullanılmıştır. C’deki, tamlama “masanın gözünde” sözcük grubudur ve do­laylı tümleç olarak kullanılmıştır. D’de ise zaten belirtili nesne yoktur. A’daki cümleyi inceleyelim.

“Arkadaşım Türkçe kitabını bana verdi.

Ö. B.li N. D.T. Y.

Cümlesinde “Türkçe kitabını” isim tamlamasıdır ve belirtili nesne görevindedir.

Cevap A’dır.

L Örnek:

“Bizim köyün avcıları karşıdaki tepelerde keklik avla­dılar.”

Cümlesinde aşağıdaki ögelerden hangisi yoktur?

A) Özne B) Zarf tümleci

C) Dolaylı tümleç D) Belirtisiz nesne

(1997 – DPY)

J Çözüm:

Verilen cümleyi ögelerine ayıralım.

Bizim köyün avcıları karşıdaki tepelerde keklik

Özne D.T. B.siz N.

avladılar.
Y.

Görüldüğü gibi, “keklik” belirtisiz nesne görevindedir. Ek almadan kullanılmıştır. Avlama işinden etkilenen ögedir.

Cevap B’dir.

2- Zarf Tümleci:

Yön, zaman, tarz, sebep, miktar, vasıta ve şart bil­direrek yüklemi tamamlayan öge zarf tümlecidir. Zarf tümlecini bulmak için yükleme; “Ne zaman? Nasıl? Ne ile? Hangi yöne? Ne kadar? Neden? Ni­çin?...” soruları sorulur. Zarf Tümleci bir sözcük olabileceği gibi bir sözcük grubu da olabilir.

² “Toprak derin derin ürperdi.”

Z.T. Y.

cümlesinde zarf tümleci yüklemi “tarz, durum” yö­nünden tamamla­mıştır. Yükleme, “Nasıl ürperdi?” sorusunu sorar­sak “derin derin” cevabını alırız.

² “Buraları bir akşamüstü terk etmiştim.”

Z.T. Y.

(Zaman, Ne zaman?)

² “Ben resim çekmeyi de çok seviyorum.”

Z.T. Y.

(Miktar, Ne kadar?)

² “Canlandı o meşhur ova at kişnemesiyle.”

Y. Z.T

(Vasıta, Ne ile?)

² “Bu hastanede aylarca kalıp üç beş ameliyata

Z.T.

dayanırsa, kurtarmaya çalışırız.”

Y.

(Şart, Hangi şartta?)

² “Ayağa kalktım ve onunla beraber aşağı indim.”

Z.T. Y.

cümlesinde “aşağı” sözcüğü yön bildirdiği için zarf tümleci görevindedir. Yükleme “Hangi yöne?” so­rusu sorulunca “aşağı” sözcüğü cevap olur.

² “Yarı aç, yarı tok, bitkin bir halde olduğundan,

Z.T.

ayakta duramadı.” (Sebep – Niçin?)

Y.

² “Bu başarıdan dolayı herkes seni yürekten

Z.T.

kutladı.” (Durum – Nasıl?)

Y.

² “Solfasol köyünden beni görmeye gelmişlerdi.”

Z.T. Y.

cümlesinde zarf tümleci olan sözcük ismin “-e” hal ekini almıştır. Dolaylı tümleç ismin “-e” hal ekiyle yükleme bağlanır. Fakat burada bu sözcük yük­leme “amaç” anlamıyla bağlandığı ve “Niçin?” so­rusuna cevap olduğu için zarf tümlecidir.

² “Uçar gider yüreğimiz kuşlarla

Y. Z.T.

İklimden iklime doğru.”

Z.T.

(Ne ile gider? Nereye doğru gider?)

² “Kuşlar, uçamayacak kadar yorgundu.”

Z.T. Y.

(Ne kadar?)

² “O yıllarda, ekonominin kötü olduğu yıllar,

Z.T. Z.T.’nin açıklayıcısı

herkes hayatta kalmaya çalışıyordu.”

Y.

L Örnek:

Hangi cümledeki sıfat tamlaması, zarf tümleci gö­revinde kullanılmıştır?

A) Geçen yıl susuzluk çekmemiştik.

B) Evimiz küçük bir ırmağın kenarındaydı.

C) Misafirler diğer odaya geçtiler.

D) Tek eğlencemiz siyah beyaz televizyondu.

(1997 – ATML)

J Çözüm:

A) Geçen yıl susuzluk çekmemiştik.

Z.T. Y.

Cümlesinde “geçen” sıfatı “yıl” ismini niteleyerek sıfat tamlaması kurmuştur. Aynı zamanda “zaman” anlamı taşıdığı ve “ne zaman” sorusuna cevap ver­diği için zarf tümleci görevindedir. Diğer şıklarda böyle bir kullanım yoktur.

Cevap A’dır.

L Örnek:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde zarf tümleci yok­tur?

A) Başından geçenleri gülerek anlattı.

B) İşini bitirince dükkanı kapattı.

C) Elindeki çantayı içeriye bıraktı.

D) Güneşli bir günde piknik yaptık.

(1995 – DPY)

J Çözüm:

Cümleleri ögelere ayıralım.

A) Başından geçenleri gülerek anlattı.

Z.T. Y.

(Nasıl anlattı? – Gülerek)

B) İşini bitirince dükkanı kapattı.

Z.T. Y.

(Ne zaman kapattı? – İşini bitirince)

C) Elindeki çantayı içeriye bıraktı

B.li N. D.T. Y.

Cümlesinde zarf tümleci yoktur. “İçeri” sözcüğü “-e” hal ekini aldığı için dolaylı tümleç olmuştur. (Nereye bıraktı? – İçeriye)

D) Güneşli bir günde piknik yaptık.

Z.T. Y.

(Ne zaman piknik yaptık? – Güneşli bir günde)

Cevap C’dir.

3- Dolaylı Tümleç (Yer Tamlayıcısı):

Cümlede; yaklaşma, uzaklaşma ve ayrılma bildire­rek yüklemi tamamlayan ögedir. Dolaylı tümleç, yüklemin anlamını yer olarak tamamlar. Dolaylı tümleç, ismin “-e, -de, -den” hal ekini alır. Dolaylı tümleci bulmak için yükleme “Nereye? Neye? Ne­rede? Nereden? Kime? Kimde? Kimden?” soruları sorulur. Sözcük ve sözcük grupları dolaylı tümleç olabilir.

² “Sağ taraftan çıngırak sesleri geliyordu.”

D.T. Y.

cümlesinde dolaylı tümleç, yükleme yön bildire­rek ve uzaklaşma (-den) hal ekini alarak bağ­lanmıştır. “Nereden geliyordu” sorusuna cevap vermektedir.

² “Başımın üstünden yorgun bulutlar geçer.”

D.T. Y.

(Nereden geçer?)

² “Yamacı dolu dizgin inen atların burun deliklerin-

D.T.

den, duman çıkıyordu.”

Y.

(Nereden çıkıyordu?)

² “Kuleye çıkınca, sabah güneşinin henüz dağıl-

D.T.

madığı hafif sislerle örtülü ufka dikkatle baktı.”

Y.

(Nereye baktı?) cümlesinde, dolaylı tümleç sıfat tamlaması biçimindedir. “Ufuk” sözcüğünün niteli­ğini bildiren sıfatlar bölünmeden birlikte alınır.

² “Konak, çamurlu ve bozuk bir yolun sağında

D.T.

kurulmuştu.” (Nerede kurulmuştu?)

Y.

² “Geçmişini anlatmaktan çekiniyordu.”

D.T. Y.

(Neyden çekiniyordu?)

² “Ormanlardan, derelerden, köprülerden,

D.T. D.T. D.T.

uçurumlardan şimşek gibi geçti.”

D.T. Y.

cümlesinde birden fazla dolaylı tümleç kullanılmış­tır.

M Yaklaşma, bulunma, uzaklaşma eki taşıyan tarz, zaman ve miktar zarflarının dolaylı tümleç olmadığı unutulmamalıdır.

Örnekler

² “Sisli havalarda, vapur ve sis düdüklerinin ses-

Z.T.

lerine dikkat ettiniz mi?” (zaman anlamında)

Y.

² “Odalara çoktan karanlık basmıştı.”

Z.T. Y.

² “Köyüne, üç yıldır hiç uğramadığı yere, büyük

D.T. D.T.’nin açıklayıcısı

bir heyecan içinde dönüyordu.”

Z.T. Y.

L Örnek:

Hangi cümledeki ikileme dolaylı tümleç içinde yer almıştır?

A) Zamanı kısıtlı insanlar, belli başlı kitapları okumalı­dır.

B) Herkes, günde bir iki saat okumalıdır.

C) Çeşit çeşit etkinliklerle boş zamanlarımızı değerlen­dirmeliyiz.

D) Okunan her roman, bizi yeni yeni alemlere götürür.

(1996 – DPY)

J Çözüm:

Cümleleri çözümleyelim:

A) Zamanı kısıtlı insanlar belli başlı kitapları

B.li N.

okumalıdır.
Y.

“belli başlı” ikilemesi “neyi?” sorusuna cevap veren belirtili nesnenin içinde yer almıştır.

B) Herkes günde bir iki saat okumalıdır.

Z.T. Y.

“bir iki” ikilemesi “ne kadar?” sorusuna cevap veren zarf tümleci içindedir.

C) Çeşit çeşit etkinliklerle boş zamanlarımızı değer-
Z.T.

lendirmeliyiz.

Y.

“Çeşit çeşit” ikilemesi “nasıl” sorusuna cevap veren zarf tümleci içinde yar almıştır.

D) Okunan her roman, bizi yeni yeni alemlere

D.T.

götürür.

Y.

“yeni yeni” ikilemesi “nereye?” sorusuna cevap ve­ren dolaylı tümleç içinde yer almıştır.

Cevap D’dir.

L Örnek:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinin ögeleri “özne – dolaylı tümleç – yüklem” şeklinde sıralanmıştır?

A) Bu şekilde giyinmek size yakışıyor.

B) Dalgalar sandalımızı kıyıya attı.

C) Sizi dünden beri telefonla arıyoruz.

D) Ağaçların yaprakları günden güne sararıyor.

(1998 – DPY)

J Çözüm:

A) Bu şekilde giyinmek size yakışıyor.

Cümlesinde yakışan şey “bu şekilde giyinmek” sözcük grubudur ve özne görevinde kullanılmıştır. Diğer cümleler bu sıralamalara uymaz. Diğer cüm­leleri de siz çözün.

Cevap A’dır.

Cümle Dışı Unsurlar

Cümlenin kuruluşuna katılmayan ve dolaylı olarak cümlenin anlamına yardımcı olan unsurlardır. “Bağ­lama grupları, ünlem edatları ve ara cümleler” cümle dışı unsurlardır.

² “Neden böyle düşman görünürsünüz,

Yıllar yılı dost bildiğim aynalar.”

Cümle Dışı Unsur

dizesinde, altı çizili söz grubu, “hitap, seslenme” grubu olduğu için cümle dışı unsurdur. Şair, ayna­lara, insan gibi, seslenmektedir.

² “Sana dün bir tepeden baktım, aziz İstanbul.”

C.D.U

² “Havuzun başında oturdum; fakat bahçeyi

C.D.U

göremiyordum.”

² “Benim mi, Allah’ım, bu çizgili yüz.”

C.D.U.

² “Cihan yıkılsa, emin ol, bu cephe sarsılmaz.”

C.D.U.

² “İstanbul ve Boğaziçi mimarisini, galiba bugün

C.D.U.

pek az kaldı, tanıyan ve seven, Paris’te pek yal-

nız kal­maz.”

Y.

L Örnek:

Aşağıdakilerden hangisinde, cümlenin ögesi olmayan açıklayıcı bir arasöz vardır?

A) Bu olaydan sonra, sen de anımsayacaksın, onlarla ilişkimi kesmiştim.

B) Uzun süredir, böyle bir fırsat beklediğini biliyordum.

C) Şimdi ellisinde olanlar, bu olayı çok iyi anımsarlar.

D) Bu acayip sesi duyan herkes, balkonlara çıkıyor, sokaklara fırlıyordu.

J Çözüm:

Arasözler bazen bir ögenin açıklayıcısı olur ve cüm­lede bir öge olarak görev alabilir. Bazen de, arasözler (ara cümleler) yargısını kendi içinde tamamlayarak cümlenin bir ögesi olmaz.

Bu olaydan sonra, sen de anımsayacaksın, onlarla

Z.T. C.D.U. (arasöz) Z.T

İlişkimi kesmiştim.

B’li N. Y.

Cümlesinde, “sen de anımsayacaksın” söz grubu kendi içerisinde yargısını tamamlamış bir cümledir. Dolayı­sıyla bu bir öge olamaz. Ancak kendi içinde ögelerine ayrılır.

Cevap A’dır.

L Örnek:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde vurgu, dolaylı tümleç üzerindedir?

A) Yarın kütüphaneye seninle birlikte ben de geleceğim.

B) Yarın ben de seninle birlikte kütüphaneye geleceğim.

C) Kütüphaneye yarın ben de seninle birlikte geleceğim.

D) Ben de kütüphaneye seninle birlikte yarın geleceğim.

(1990 – EML)

J Çözüm:

Vurgulu cümle ögesi kurallı cümlelerde yükleme en yakın olan ögedir. Şimdi cümleleri sırasıyla inceleyerek yükleme en yakın olan dolaylı tümleci bulalım.

Yarın ben de seninle birlikte kütüphaneye

Z.T. Ö. Z.T. D.T.

geleceğim.

Y.

Cevap B’dir.

1- “Millî bütünlüğe yürümekte olan Türk milletinin büyük millet olduğunu, bütün medeni âlem tanı­yacaktır.”

cümlesindeki, yüklemle birlikte so­rulan “kim” sorusunun cevabı, aşağıdakiler­den hangisidir?

A) Yürümekte olan

B) Büyük millet olduğunu

C) Türk milletinin

D) Bütün medeni âlem

2- “Kendisi okuma fırsatı bulamayan anne, kızını okula göndermeyi çok istiyordu.” cümlesindeki belirtili nesne, aşağıdakilerden hangisidir?

A) Kendisi

B) Okuma fırsatı bulamayan anne

C) Okuma fırsatı

D) Kızını okula göndermeyi

3- Aşağıdaki cümlelerden hangisinin dolaylı tümleci, belirtili isim tamlamasıdır?

A) Kuşun gagasına tatlı bir öpücük kondurdu

B) Yolculardan biri yaşlı kadına yer verdi.

C) Gezi programı için okul müdürüne başvurdu.

D) Komşunun kızı, koşuşan çocuklara bakıyordu.

4- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde vurgu, zaman kavramı üzerindedir?

A) Ahmet, yarın sabah uçakla İzmir’e gidecek.

B) Yarın sabah uçakla İzmir’e gidecek.

C) Ahmet, İzmir’e uçakla yarın sabah gidecek.

D) Ahmet, İzmir’e yarın sabah uçakla gidecek.

5- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ögeler, “Öğren­ciler, dönem ödevlerini kütüphanede ya­pıyorlardı.” cümlesindeki ögelerin sıralanışı uygundur?

A) Gemiciler, güneşin batışını güverteden seyretti­ler.

B) Karıncalar, durmadan yuvalarına yiyecek ta­şıyorlardı

C) Kuşlar, ağacın dalına yuva yapmış.

D) Yolcular, uçaktan birer birer indiler.

6- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde dolaylı tümleç vardır?

A) İniverdik uyumuşların önüne karadan, gemi­lerle.

B) Yarattı altın mucizesini geceler süren gay­ret.

C) Çektik süslü kadırgaları binlerce kişi.

D) Sustu bütün ormanlar, bütün kuşlar.

7- “Bizans, Doğu ile Batı dünyalarını birbirine yaklaştırmak gibi medeniyet tarihinin en muaz­zam hadisesini ancak İstanbul fetholduk­tan sonra idrak etmiştir.” cümlesinde, aşağıdaki ögelerden hangisi yoktur?

A) Özne B) Zarf tümleci

C) Dolaylı tümleç D) Belirtili nesne

8- “Oyun oynayan küçük çocukları salonun pence­resinden seyrediyordu.” cümlesinin dolaylı tümleci için, aşağıdakilerden hangisi söyle­nebilir?

A) Belirtisiz isim tamlaması

B) Belirtili isim tamlaması

C) Zincirleme isim tamlaması

D) Sıfat tamlaması

9- Aşağıdaki cümlelerden hangisinin ögeleri yanlış verilmiştir?

A) Gül dalındayken güzeldir.

Özne zarf tüm. yüklem

B) Dün akşam hava kapalıydı.

Özne B.siz nes. yüklem

C) Tatilde geçen günlerim akan su gibiydi.

Özne yüklem

D) Temiz havada gezmek sağlığa faydalıdır.

Özne dol. tüm. Yüklem

10- “Büyük Itri’ye eskiler derler

Bizim öz musikimizin pîri”

Beyit cümle haline getirildiğinde, aşağıda­kilerin hangisi özne olur?

A) Büyük Itri’ye

B) Eskiler

C) Bizim

D) Bizim öz musikimizin pîri

11- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde isim tamla­ması yüklem görevindedir?

A) O, kırmızı kanatlı bir kuştu.

B) İstedikleri, hiç bitmeyen bir mutluluktu.

C) Onları arayan yakın akrabalarıydı.

D) Mutluluklarını sağlayan, anne sevgisiydi.

12- Aşağıdaki cümlelerin hangisi, özne ve yük­lemden meydana gelmiştir?

A) Dışarıda bunaltıcı bir sıcak var.

B) İnsanlar şehir dışına gidiyor.

C) Gökyüzünde tek bulut yok.

D) Çok tatlı ve sıcak bir rüzgâr esiyor.

13- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, yüklem­den önceki kelimelerin tamamı dolaylı tüm­leç görevindedir?

A) Babadan kalma eski evinde mutluydu.

B) Bu yıl sonbaharda tatile çıkacak.

C) Olanlardan kendisini sorumlu tutuyordu.

D) Başarısında ailesinin payı büyüktü.

14- Aşağıdakilerin hangisinde bağlaç, cümlenin özne olan kelimelerini birbirine bağlamıştır?

A) Masayı ve dolabı çekip dışarı çıkardı.

B) Çocuk ile babasının birlikte oynamasını izle­dik.

C) Rüzgâr ve yağmur bütün çevreyi alt üst etti.

D) Gürgenleri de meşeleri de bir bir kestiler.

15- “Su başında susuz can vermekteyim.

Yavrularım susuz, içemem avcı.”

Yukarıdaki cümleler ögelerine ayrıldığında “susuz” kelimelerinin görevi, sırasıyla han­gisi olur?

A) Yüklem – yüklem

B) Zarf tümleci – yüklem

C) Yüklem – zarf tümleci

D) Zarf tümleci – zarf tümleci

16- Hangi cümlenin ögeleri “özne-dolaylı tümleç-yüklem” şeklinde sıralanmıştır?

A) Kazım Efendi, sokağın köşesindeki küçük dükkanı kiraladı.

B) O, müşterinin her isteğini karşılamayı dü­şündü.

C) Ekmekten pirince kadar her şey bu dük­kânda bulunacaktı.

D) Alışverişe gelen herkes dükkânın yeni sahi­bini kutladı.

17- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde soru nes­neyi buldurmaya yöneliktir?

A) Kim çözecek şimdi bu kadar soruyu?

B) Sabahtan beri kimi arıyorsun?

C) Kimi davranışlar unutulmazmış, öyle mi?

D) Neden birkaç gündür bana soğuk davranıyor­sun?

18- Bu, annemin, köyde doğup büyüyen bir kadının hikâyesidir.

Bu cümledeki altı çizili sözcük grubu aşağı­daki ögelerden hangisidir?

A) Özne B) Belirtisiz Nesne

C) Sözde özne D) Yüklem

19- İlkbaharın tatlı rüzgarlarıyla sarhoş olan martı­lar, çılgın naralarla havayı çınlatıyordu.”

Cümlesinin öznesi aşağıdakilerden hangisi­dir?

A) Sarhoş olan martılar

B) İlkbaharın tatlı rüzgarlarıyla sarhoş olan mar­tılar

C) Martılar

D) Olan martılar

20- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde özne, sıfat tamlamasıdır?

A) İnan ki, güzel yüzünü çok seviyorum.

B) Taptaze ekmekler mis gibi kokuyordu.

C) Seni günlerce orada bekledim; ama gelme­din.

D) Kitaplarım, şiirlerim ve duygularım benim tek dostum.

21- Aşağıdaki cümlelerden hangisi, yalnızca özne ve yüklemden oluşmuştur?

A) En son çıkan yayınlar alınmış.

B) Uzaklardan gelen bu acılı ses, beni etkile­mişti.

C) Kırtasiyeden yalnızca bir defter mi aldı?

D) Ceketinin yakasına bu rozeti takıverdi.

22- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, "de, da" bağ­lacı nesneleri birbirine bağlamıştır?

A) Arkadaşımı da görememiştim o akşam.

B) Ne düşündüğünü de açıkça söyle.

C) Sen de biliyorsun üç aydır sigarayı bıraktım.

D) Babasını da annesini de hiç görmemişti.

23- Aşağıdakilerin hangisinde nesne ortaklığı söz konusudur?

A) Dışarı çıktı, gökyüzüne baktı.

B) Kapıyı sildi, maviye boyadı.

C) Derse erken girdi, dersi erken bitirdi.

D) Bana bir gün uğrasın bu konuyu konuşalım.

24- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde sıfat tamla­ması nesne görevinde kullanılmıştır?

A) Psikolojik sorunları vardı ve hiç kimseye yak­laşmıyordu.

B) Bana önerdiğiniz kitabı henüz okumadım.

C) İnsanoğlunun ateşle tanışması, büyük olası­lıkla, doğal yangınlar arasında olmuştur.

D) İhtiyar heyeti bütün köyün evlerini tek tek do­laştı.

25- Cümlede önemsenen ögeyi vurgulamanın bir yolu da onu yükleme yaklaştırmaktır.

Bu açıklamaya göre aşağıdaki cümlelerin hangisinde dolaylı tümleç vurgulanmakta­dır?

A) Beni en çok bu düşündürüyor.

B) Sizin bugün geleceğinizi biliyordum.

C) Yüzlerce öğrenci bu okulda okudu.

D) Onlar da sizinle gelecekmiş.

26- Aşağıdaki sorulardan hangisinin cevabı nesne­dir?

A) - Kapıyı kim çalıyor?

- Kapıcı

B) - Edebiyatın konusu nedir?

- İnsandır.

C) - Adam ne istiyor?

- Dergi.

D) - Kiminle anlaşamıyorsun?

- Komşumla.

27- “Karanlık çekildi avuçlarımdan,

Sır gibi kapladın bütün günahlarımı.”

Yukarıdaki dizelerde hangi öge yoktur?

A) Gizli özne B) Özne

C) Nesne D) Sözde özne

28- Aşağıdakilerin hangisinde cümlenin ögesi olma­yan bir arasöz vardır?

A) Televizyondaki yeni dizinin başlamasını bekli­yorum.

B) İki öğrencimiz, ikisi de çok iyidir, sınavı kaza­namamış.

C) Aradan aylar, yıllar geçti.

D) Yazarlar, siyasi konularla en çok ilgilenen ki­şilerdir.

29- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde zarf tümleci yoktur?

A) Başından geçenleri gülerek anlattı.

B) İşini bitirince dükkanı kapattı.

C) Elindeki çantayı içeriye bıraktı.

D) Güneşli bir günde piknik yaptık.

30- Aşağıdaki cümlelerden hangisi özne ve yük­lem­den oluşmuştur?

A) İnsan, düşünen ve düşündüklerini sözlü ve yazılı şekilde anlatan bir varlıktır.

B) Her edebî eserde, izahlı veya izahsız, bir fel­sefe görüşü vardır.

C) Klâsisizmde sağlam, açık ve akıcı bir dil kulla­nılmıştır.

D) His ve hayaller her zaman aklın kontrolü al­tında tutulur.

31- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde dolaylı tümleç yoktur?

A) Yarın akşam kime gidelim?

B) Bizi ayakta alkışladılar.

C) Bu sözlerden hiçbir şey anlamadım.

D) Çantanda neler var?

32- Aşağıdaki sorulardan hangisinin cevabı, özne de yüklem de değildir?

A) - Baban bu saatte ne yapıyor?

- Okuyor.

B) - Size ne getirmiş?

- Çiçek.

C) - Cebinizde ne var?

- Kalem

D) - Soruyu çözdün mü?

- Çözdüm.

33- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ögele­rinin ayrımında bir yanlışlık yapılmıştır?

A) Dağların eteğinde / küçük ve beyaz evler / seçiliyordu.

B) Kişiyi / içinde yaşadığı toplumun değer yargı­ları / biçimlendirir.

C) Dün / istediğimiz parayı vermeyeceğini söy­ledi.

D) Onun bu konuda ne düşündüğünü / açıkça / bilmiyoruz.

34- “Manavgat Çayı’nda kayığınızla giderken bardağınızı doldurup suyunuzu içebilirsiniz.” cümlesinin nesnesi hangisidir?

A) bardağınızı B) kayığınızla

C) suyunuzu D) Manavgat Çayı’nda

35- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde isim tamlaması, “özne” görevinde kullanılmıştır?

A) Yorulan çocuk havuzun kenarına oturdu.

B) Ay ışığı odanın penceresine vuruyordu.

C) Kapının kilidini ustaya tamir ettirdi.

D) Su bardaklarını mutfağın rafına yerleştirdi.

36- Aşağıdaki hangi cümlede tamlama, belirtili nesne görevindedir?

A) Arkadaşım Türkçe kitabını bana verdi.

B) Sınavdan önce ders notlarına göz attı.

C) Kalemim masanın gözünde kaldı.

D) Ağabeyim yüksek okul mezunudur.

37- Hangi cümlede, yükleme yönelteceğimiz “neyi” sorusunun cevabı bir sıfat tamlamasıdır?

A) Ahmet, otobüs biletini cebinden düşürdü.

B) Tabaktaki meyveleri bir bir yıkadı.

C) Bahar gelinceye bahçeyi yeşil otlar kapladı.

D) Usta, evin kiremitlerini bir günde aktardı.

38- “Akşamki sel bizim mahalledeki evlerin bodrumları ile ana caddeyi bastı.” cümlesinin ögeleri hangi seçenekte doğru verilmiştir?

A) Özne – nesne – yüklem

B) Zarf tümleci – özne – yüklem

C) Zarf tümleci – özne – nesne – yüklem

D) Özne – dolaylı tümleç – nesne – yüklem