FİİLLER (Eylemler)
Fiiller, tüm varlıkların yaptıkları işi, onlardaki oluşu ve onların içinde bulundukları durumu ifade eden sözcüklerdir.
Fiilin kip ve kişi eki almış biçimine çekimli fiil denir. Fiiller ancak çekimli halleriyle yüklem olur, yargı bildirirler.
Çekimlenmemiş fiiller, fiilin mastar halidir. Fiiller, “-mek, -mak” mastar ekini alınca fiillikten çıkar, fiilin ismi olurlar.
Fiiller, anlattıkları hareketin niteliğine göre üç grupta incelenebilir.
1- Kılış fiilleri
Bu tür fiiller iş yapma ve hareket anlamı taşır. Bu fiiller, nesne alabilen, çoğu zaman öznenin insan olduğu fiillerdir: kırmak, silmek, dövmek, yırtmak, asmak, taşımak, atmak...
² Annem bulaşıkları yıkadı.
² Merve camı sildi.
² Babam üzümleri astı.
2- Oluş fiilleri
Nesne almayan, genelde tabiat olaylarının özne olduğu, hareketin bulunmadığı ve öznenin yapısındaki değişmeyi bildiren fiillerdir: solmak, yeşermek, sararmak, büyümek, paslanmak, uzamak, bayatlamak...
² Sonbaharda yapraklar soldu.
² Duvardaki çivi paslanmış.
² Ekmekler bayatlamış.
3- Durum Fiilleri
Nesne almayan,genellikle öznenin insan olduğu ve öznenin içinde bulunduğu durumu anlatan fiillerdir: gülmek, ağlamak, uyumak, üzülmek, yatmak, susamak, durmak...
² Babam iki saattir odada uyuyor.
² Misafirler yan odada oturuyor.
L Örnek:
Aşağıdakilerden hangisinde kılış, oluş ve durum fiillerinin üçüne de örnek vardır?
A) dövmek, atmak, ezmek
B) sızlamak, uyumak, solmak
C) uzamak, bayatlamak, asmak
D) atmak, kalkmak, sararmak
J Çözüm:
A seçeneğindeki fiiller kılış; B seçeneğindekiler sırasıyla durum, durum, oluş fiilleri; C seçeneğindekiler oluş, oluş, kılış fiilleri; D seçeneğindeki “atmak, kalkmak, sararmak” fiilleri anlattıkları hareketin niteliğine göre; kılış, durum, oluş fiilleridir.
Cevap D’dir.
FİİL ÇEKİMİ
Fiillerin kip, zaman, şahıs bildirecek şekilde yapılanmasına fiil çekimi denir. Bir çekimde kip ve zaman mutlaka bulunur, şahıs bazen bulunmayabilir. Örneğin;
² “İstediğin kitabı aldım.” cümlesinde fiilin çekimi şöyledir:
al- dı- m
fiil kip ve kişi eki
kökü zaman eki
Fiilde kip, fiilin haber ya da dilek yönünden göreviyle ilgilidir.
Fiiller, kipleri bakımından ikiye ayrılarak incelenir.
KİPLERİ BAKIMINDAN FİİLLER
Haber (bildirme, zaman ) kipleri Dilek kipleri
a) Di’li geçmiş zaman a) Gereklilik
b) Miş’li geçmiş zaman b) İstek kipi
c) Şimdiki zaman c) Dilek kipi
d) Gelecek zaman d) Emir kipi
e) Geniş zaman
A) Haber kipleri
1- Di’li (görülen) geçmiş zaman (-di):
Önceden olmuş bir işi sonradan haber verme anlamı taşır. Kesinlik ifade eder.
² Babam dün İstanbul’a gitti.
² Ne güneşler doğup battı üstümden.
Bir günü bir güne bağlayamadım.
2- Miş’li (öğrenilen) geçmiş zaman(-mış):
a) Önceden olmuş bir işi sonradan anlama veya başkasından duyma anlamı taşır.
² Babam İstanbul’a gitmiş.
b) Farkında olmadan yapış,sonradan farkına varış anlamı taşır.
² Dün yorulmuş da uyuyakalmışım.
c) Şaşma ,şaşırma anlamı verir.
² Bak bak, karşıki tepelere kar yağmış!
d) Görülen bir durumu haber verir.
² Elin kanamış, ne yaptın yine?
3- Şimdiki zaman (-yor,-makta):
Bu zamanda eylemin yapıldığı an ile sözün söylendiği an aynıdır.
² Makineler harıl harıl çalışıyor.
² Çocuklar uyumakta.
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yapılmakta
olan bir eylem söz konusudur?
A) Arkadaşım bugün bize geliyor.
B) Babam sabah erkenden gidiyor.
C) Okula gitmek için hazırlanıyor.
D) O gülünce gamzeleri çıkıyor.
4- Gelecek zaman (-ecek)
Eylemin söylendiği andan sonra yapılacağını bildirir.
a) Eylemin gelecekte yapılacağını bildirir.
² ÖSS önümüzdeki yıl haziranda yapılacak.
b) Eylemin yapılması gerektiğini bildirir.
² Teneffüste müdürün yanına gideceksiniz.
c) Eylemi yapmaya niyetli oluş anlatılır.
² Seneye bu sınavlara yeniden gireceğim.
5- Geniş zaman (-r,-ar):
Eyleme herhangi bir zamanda anlamı verir.
² Her sabah bu saatte uyanırım.
² Zehirle pişmiş aşı kim yemeye gelir.
² Senden sana sığınır, senden sana kaçarım.
L Örnek:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, fiile eklenen –mış, -muş eki cümleye “başkasından duyulma, aktarılma” anlamı katmamaktadır?
A) Dün beni aramış, ama bulamamış.
B) Sınav sonuçları dün belli olmuş.
C) Babam yarın geliyormuş.
D) Yemek güzel olmuş, eline sağlık.
J Çözüm:
D seçeneğinde şahit olunan bir durum, diğer seçeneklerde ise başkasından duyulan bir durum anlatılmaktadır.
Cevap D’dir.
B) Dilek kipleri
Bunlarda zaman anlamı yoktur.
1- Gereklilik kipleri (-malı)
a) Gereklilik bildirir:
² Sınavı kazanmalısın.
b) İhtimal bildirir:
² Gelmediğine göre hasta olmalı.
2- İstek kipi (-a,-e)
İstek, niyet bildirir:
² Yarın şehre ineyim.
² İzin verin de anlatayım.
3- Dilek-şart (-se,-sa)
Dilek: Yarın pikniğe gitsek.
Şart: Kapıyı açsa, bizi görecek.
² Akşam olsa da uyusak. (şart, dilek)
4- Emir kipi
Gelmek fiili için;
| Tekil | Çoğul |
| 1. Şahıs: - | 1. Şahıs: - |
| 2. Şahıs: gel | 2. Şahıs. geliniz |
| 3. Şahıs: gelsin | 3. Şahıs: gelsinler |
FİİLLERDE ANLAM (ZAMAN) KAYMASI
Yüklemin çekimlendiği kip ve zamanın, başka kip ya da zaman anlamında kullanılmasına anlam (zaman) kayması denir.
1- Şimdiki zaman
a) Geniş zamana kayar:
² Bu çocuk her yıl sınıfını geçiyor.
² Her sabah bu çayı içiyorum.
b) Gelecek zamana kayar:
² Annem yarın geliyor.
² Sularınız yarına akıyor.
c) Geçmiş zamana kayar:
² Hasan’a ölen dedesinin adını veriyorlar.
² Fatih,1453’te İstanbul’u fethediyor.
2- Gelecek zaman
a) Emir veya istek kipine kayar:
² Şimdi git ,sabah erken geleceksin.
² Bir daha sigara içmeyeceksin.
b) Gereklilik kipi yerine:
² Babam bunları dün söylemiş olacak.
² Şu ön sıradaki Mehmet olacak.
3- Geniş zaman
a) Geçmiş zaman yerine:
² Atatürk Samsun’a 19 Mayıs’ta çıkar.
² Ferhat Şirin’in aşkına dağları deler.
b) Gelecek zamana kayar:
² Öğrenirse bizi mutlaka arar.
c) Emir kipi yerine:
² Kalan soruları siz tamamlarsınız.
4- Gereklilik kipi
Emir kipi yerine:
² Yarın erken gelmelisin.
5- İstek Kipi
Emir kipi yerine:
² Burayı boşaltalım.
² Sessiz olalım
6- Emir Kipi
İstek kipine kayar:
² Her şey gönlünüzce olsun.
L Örnek:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde eylemin kipinde bir anlam kayması olmuştur?
A) Salı günü Van’da olacağım.
B) Pazarları geç kalkmayı sevmiyorum.
C) Otobüsü kaçırdığı için toplantıya yetişememiş.
D) Şu anda onu seyrediyorum.
J Çözüm:
B seçeneğinde her pazar yapılan bir eylemden bahsedildiği için şimdiki zaman, geniş zamana kaymıştır. Diğerlerinde zaman kayması yoktur.
Cevap B’dir.
EKFİİL (EKEYLEM)
Ekfiil, aslında “i-“ (imek) fiilidir. Bu fiil;
a) İsimlere ya da isim soylu kelimelere gelerek onları yüklem yapar:
² “Sınıfın en güzel kızı Ayşe’ydi.”
b) Fiillere gelerek onları birleşik zamanlı yapar.
² Mehmet, Erciyes’in duvaklar içindeki güzelliğine bakıyordu.
Bu fiilin şu dört zamanı vardır:
Di’li geçmiş zaman:
güzel i-di-m gidiyor-i-di-m
güzel i-di-n gidiyor-i-di-n
güzel i-di gidiyor-i-di
güzel i-dik gidiyor-i-di-k
güzel i-di-niz gidiyor-i-di-niz
güzel i-di-ler gidiyor-i-di-ler
İsim soylu sözcüğü Birleşik zaman yaptı
yüklem yaptı.
“Miş’li geçmiş zaman:
hasta i-miş-im uyuyor-i-miş-im
hasta i-miş-sin uyuyor-i-miş-sin
hasta i-miş uyuyor-i-miş
hasta i-miş-iz uyuyor-i-miş-iz
hasta i-miş-siniz uyuyor-i-miş-siniz
hasta i-mış-ler uyuyor-i-miş-ler
İsim soylu sözcüğü Birleşik zaman yaptı
yüklem yaptı
Şart:
güzel i-se-m gidiyor-i-se-m
güzel i-se-n gidiyor-i-se-n
güzel i-se gidiyor-i-se
güzel i-se-k gidiyor-i-se-k
güzel i-se-niz gidiyor-i-se-niz
güzel i-se-ler gidiyor-i-se-ler
İsim soylu sözcüğü Birleşik zaman yaptı
yüklem yaptı
² Ekfiilin şartı bazı durumlarda şart anlamından çıkarak kalıplaşır:
neyse, yoksa, kimse...
² Şart anlamıyla yan cümlecik kurar:
Çok çalışırsa sınavı kazanır.
Geniş zaman:
Ekfiilin geniz zamanı, sadece isim soylu sözcüklere gelir ve onları yüklem yapar.
güzel -im
güzel -sin
güzel -dir
güzel -iz
güzel -siniz
güzel -dirler
M Ekfiilin geniş zaman teklik üçüncü kişi eki “-dır”, bazen çekimli fiillere de gelerek onlara kuvvetlendirme, kesinlik ve ihtimal anlamı katar.
² “Toplantı bitmiştir, gidebilirsiniz.” (kuvvetlendirme)
² “Çocuk paltosuz çıktı, üşümüştür.” (ihtimal)
² Dikkatliyimdir.
M Ekfiil almış yüklemler nesne almazlar. Ancak yüklemi isimfiil (mastar) olanlar nesne alabilirler.
² Benim düşüncem arabayı getirmektir.
M Teklik üçüncü şahıs eki “-dir”, bazen düşer:
Bizim bahçe güzel.
² Ekfiilin zarf-fiili “-iken”dir.
L Örnek:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde sıfat, ekeylem alarak yüklem olmuştur?
A) Çiçekler henüz pembeleşmemiş.
B) Şüpheli şahıs bizden yavaş yavaş uzaklaştı.
C) Yeni bilgisayarımın ekranı da eskisi kadar genişti.
D) Şehrin geniş caddeleri vardı.
J Çözüm:
C seçeneğindeki “geniş” sözcüğü bilgisayarı nitelediği için sıfattır; ekfiilin di’li geçmiş zaman ekini de alarak bu cümlede yüklem olmuştur. A, B seçeneklerinde yüklemler çekimli fiil, D seçeneğinde ise yüklem, ekfiil almış bir isimdir.
Cevap C’dir.,
BİRLEŞİK ZAMANLI FİİLLER
Basit zaman, fiilin bir tek kip bildirecek şekilde kullanılması idi. Bu, dokuz şekilde yapılırdı. Birleşik zamanlı fiil ise fiilin birden çok kip bildirecek şekilde çekimlenmesiyle oluşur. Yani basit çekimli fiillere, ekfiilin üç çekiminden birinin (’di’li geçmiş zaman “idi”, miş’li geçmiş zaman “imiş”, şart “ise”) getirilmesiyle yapılır.
a) Hikaye Birleşik Zaman:
Kip eklerinden birinden sonra “-di” eki getirilerek yapılır.
² “O sırada otobüse doğru biri koşuyordu.”
(Şimdiki zamanın hikayesi)
² “Mucize başlamıştı eşsiz ve çılgın.”
(Miş’li geçmiş zamanın hikayesi)
² “O da zaten hep böyle yapardı.”
(Geniş zamanın hikayesi)
² “Sen zamanında çalışmalıydın.”
(Gereklilik kipinin hikayesi)
b) Rivayet Birleşik Zaman:
Kip eklerinde sonra “-miş” eki getirilerek yapılır.
² “Eskiden kışlar daha soğuk geçiyormuş.”
(Şimdiki zamanın rivayeti)
² “Neler olacağını hiç düşünmezmiş.”
(Geniş zamanın rivayeti)
² “Yemeğe o da gelseymiş.”
(Şart kipinin rivayeti)
c) Şart Birleşik Zaman:
Şart eki olan “-se, -sa” nın yüklemde ikinci zaman olarak kullanılmasıdır.
² “Konuklar gelecekse önlem alalım.”
(Gelecek zamanın şartı)
² “Bu soruları çözerseniz başarılı olursunuz.”
(Geniş zamanın şartı)
² “Ağlıyorsam bil ki yaram derindir.”
(Şimdiki zamanın şartı)
L Örnek:
Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi birleşik zamanlı bir fiildir?
A) İçeri girdiğimde toplantı çoktan başlamıştı.
B) Olayı duyanlar yollara döküldü.
C) Yemekler gerçekten güzeldi.
D) Bu soruyu iki dakikada çözebilir.
J Çözüm:
Bu tip soru köklerinde yüklemin aldığı zaman eklerine bakılır. Yüklem, A seçeneğinde, öğrenilen geçmiş zamanın hikayesi; B seçeneğinde, basit zaman; C seçeneğinde isim; D seçeneğinde basit zamanlı birleşik fiildir.
Cevap A’dır.
L Örnek:
Aşağıdaki cümlelerin hangisindeki birleşik fiilin yapılışı diğerlerinden farklıdır?
A) Bu işi bildiğini varsayıyorum.
B) Söyledikleri karşısında donakaldık.
C) Kitabı bir çırpıda okuyuverdi.
D) Verilen soruları kendisi çözebilir.
(2005/OKS)
Cevap A’dır.
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde eylemi yapan ve eylemden etkilenen aynı varlıktır?
A) Karpuz, keskin bir bıçakla beşe bölündü.
B) Bahar gelince yazlıklar çıkarıldı.
C) Toplanan meyveler tertemiz yıkandı.
D) Bu sözler üzerine birden öne atıldı.
(2005/OKS)
Cevap D’dir.
YAPILARI BAKIMINDAN FİİLER
Fiiller, yapıları bakımından basit, türemiş ve birleşik olmak üzere üçe ayrılır:
a) Basit fiiller: ye-, iç-, çalış-, otur-...
b) Türemiş fiiller: su-la-, dar-al-, düz-el-, kır-ıt-,
c) Birleşik fiiller:
Birleşik fiiller üçe ayrılır:
1- Yardımcı Eylemle Yapılanlar:
İsim soylu bir sözcükle “etmek, eylemek, olmak, kılmak, buyurmak” gibi bir yardımcı fiilden oluşanlar:
Hasta olmak, memnun olmak, yardım etmek, mahvolmak, kahrolmak, bitmiş olmak...
² Ziyaretinizden çok mutlu olduk.
² Dün onu kaybettik.
² Sizin gelmeniz iyi oldu.
² Aşkın beni mest eyledi.
² Denetim konusunda siz yetkili kılındınız.
Bu yardımcı fiiller bazen başlı başına fiil olarak kullanılır. Şu kullanımlarda bu fiiller yardımcı fiil değil esas (asıl) fiildir:
² Evi satmakla iyi etmedi.
² Bu ev 5 milyar eder.
² Üzümler daha olmadı.
² Saat beşte orada olmalıyım.
² Güzelliğin on para etmez.
² Ağam, ben ettim, sen etme!
2- Özel kurallı birleşik fiiller
a) Tezlik fiili: (fiil + i vermek)
Fiil kök veya gövdelerine “-i vermek” getirmek suretiyle yapılır.
Bu fiil, tezlik ve önemsemezlik bildirir:
² Birden elimdekini kapıverdi. (tezlik)
² Çocuk balkondan aşağı kayıverdi.
² Acelesi ne, bir gün daha çalışıversin.
(önemsememe)
Olumsuzu: (-ma, -me ekiyle yapılır)
² Yemeğini yiyivermedi.
² Rica etmeme rağmen koşuvermedi.
² Ne oldu bilmiyorum, sabah kahvaltıya gelmeyiverdi.
² Her gün içen çocuk bugün sütünü içmeyiverdi.
b) Yeterlilik fiili: (fiil + e bilmek)
Fiil kök ve gövdelerine “-e bilmek” getirilerek yapılır.
Bu fiil, gücü yetme,yapabilme, rica ya da olasılık anlamı bildirir:
² Bu hızla bir saat yürüyebilirim. (gücü yetme)
² Bu işi yarım saatte bitirebiliriz.
² Öğretmenim, dışarı çıkabilir miyim? (rica)
² Akşam size gelebilirim. (ihtimal)
² Sabaha yağmur yağabilir.
Olumsuzu: (-ma, -me ekiyle yapılır)
² Bu problemi kimse çözemedi. (gücü yetmeme)
² O bizimle gelmeyebilir. (ihtimal)
² Fazla beklemeyin, akşama gelemeyebilirim.
(elimde olmayan sebeplerle)
c) Süreklilik fiili: (fiil+e kalmak, +e durmak, +e gelmek)
Fiil kök ve gövdelerine “-e durmak, -e kalmak,
-e gelmek, -e koymak” getirilerek yapılır.
Bu fiiller devamlılık anlamı bildirir:
² Siz gidedurun, ben geliyorum.
² Bakakalırım, giden geminin ardından.
² Yıllardır süregelen bu adetleri değiştirmeli.
d) Yaklaşma fiili: (fiil + -e yazmak)
Fiil kök ve gövdelerine “-e yazmak” getirilerek yapılır.
Bu fiil “Az kalsın olacaktı.” anlamı verir.
² Merdiveni çıkarken düşeyazdım.
² Kaç gün nerelerdeydin, korkudan öleyazdık.
3- Anlamca kaynaşmış birleşik fiiller
Belli bir yardımcı fiili olmayan, sözcüklerin kendi anlamları dışında bir anlam verecek biçimde kaynaştıkları fiillerdir. Bunların çoğunluğu deyimlerden oluşur.
² Müdür yine burnundan soluyor.
² Gel şu evraklara bir de sen göz at.
² Bu çocuğa fazla yüz veriyorsun.
² Az sabret, lafı ağzıma tıkadın.
² Zavallı ne kadar eziyet çekti.
² Günlerdir ağzını bıçak açmıyor.
² Birden tepem attı.
² Ağzını ara bakalım, bu konuda ne biliyor.
² Alamayız, şartlarımız elvermiyor.
² Ben seninle hiçbir zaman başa çıkamam.
² Ben bu işten vazgeçtim.
² Veremeyeceğini varsayalım.
L Örnek:
Aşağıdakilerin hangisinde “etmek” sözcüğü yardımcı eylem olarak kullanılmamıştır?
A) Gel, arkadaşları yolcu edelim.
B) Bu araba sence ne eder?
C) Onları memnun etmek mümkün değil.
D) Sen bu sözleri çoktan hak ettin.
J Çözüm:
“Etmek” fiili, B seçeneğinde tek başına “tutar, değer” anlamı kazanmış; diğer şıklarda ise yardımcı fiil olarak kullanılmıştır.
Cevap B’dir.
L Örnek:
“Aldım Rakofça kırlarının hür havasını.” cümlesindeki altı çizili kelimelerin çeşitleri hangi seçenekte doğru olarak verilmiştir?
A) Fiil – isim – sıfat – isim
B) Fiil – isim – zarf – isim
C) İsim – isim – sıfat – fiil
D) Fiil – sıfat – zarf – sıfat
(1997 – ATML)
J Çözüm:
“Adım” sözcüğü, “al” fiilinin geçmiş zaman birinci tekil kişi ile çekimlenmiş halidir. “Kır” isim; “hür” sözcüğü de “hava” ismini nitelediği için sıfattır.
Cevap A’dır.
FİİLİMSİLER
Fiillerden türemiş olmakla beraber fiil gibi çekimlenemeyen, cümlede isim, sıfat ve zarf gibi kullanılabilen, olumsuz şekilleri yapılabilen, zaman ve şahıs ekleri almayan sözcüklerdir.
Fiilimsiler üç kısma ayrılarak incelenir:
1- İsim-fiiller
2- Sıfat-fiiller
3- Zarf-fiiller
İSİMFİİLLER
(Adeylem)
İsimfiiller, fiillere “-mek, -me, -iş” ekleri getirilerek yapılır. Bunlar hareketin adını bildirirler. İsimlerin alabileceği bütün ekleri alabilirler.
² Seni selamlamak çok büyük bir şereftir.
² Tatile gitmeyi düşünüyoruz
² Ali’nin gidişine çok üzüldük
² Onun masal anlatışına bayılıyorum.
M “Yemek, sarma, yağış, kazma, dolma, çakmak, dondurma vb. ” sözcükler, isimfiil ekleriyle türedikleri halde zamanla isimleşmiş, isimfiil özelliğini kaybetmiştir. Bunu olumsuzluk ekini alamamalarından anlayabiliriz.
² Akşamları yürüyüşe çıkıyorum. (isimfiil)
² Derste yağış türlerini inceledik. (isim)
² Yağmurun yağışı ne hoş. (isimfiil)
² Bu konudaki görüşünü beğenmedim. (isim)
² Sinemanın girişinde buluşalım. (isim)
² Başkanın salona girişini alkışladılar. (isimfiil)
² Tavuk yemek faydalıdır. (isimfiil)
² Bu yemek bayatlamış. (isim)
² Bir kazma, bir de kürek al. (isim)
M Fiilimsiler olumsuzluk eki alır ve olumsuzluk eki fiilimsi ekinden önce gelir.
² Senin siparişleri almayışına çok üzüldü.
² Bu işi böyle yapmamak gerekirdi.
² Ödevini zamanında yapmamana çok kızıyorum
SIFATFİİLLER
(Ortaçlar)
Sıfatfiiller, fiillere “-an, -ası- mez- ar- dik- ecek- miş” ekleri getirilerek yapılır. Bunlar çoğunlukla sıfat olarak kullanılır.
² Serçeden korkan kişi darı ekmez.
² Gelecek otobüsü bekleyin.
² Hoş öter bir kuş aldım.
² Çocuğun dinmeye başlayan ateşine baktı.
² Onun uğramadığı şehir kalmadı.
² Yazılmış mektupları okuyordu.
² Öpülesi elleri var.
² Aşılmaz dağlar var.
M “-dık, -ecek” ekleri çoğu zaman iyelik eki alır.
² Her duyduğun sözü dinleme.
² Güleceğin günler olacak.
MSıfatfiiller, niteledikleri isimler düştüğünde onların yerine geçer. Bunlar fiil soylu sözcüklerden oluştuğu için yan cümlecik kurar ve “adlaşmış sıfatfiil” diye adlandırılır.
² Sona kalan dona kalır.
² Yaş kesen baş keser.
² Biz, o ezilmişlerin yanındayız yıllardan beri.
M “yazar, bakan, dolmuş, ermiş, gelir vb...” sözcükler, sıfatfiil ekleriyle türediği halde isimleşmişlerdir.
² Geleceğinizi de düşünmelisiniz.
² Onun geçmişi temizdir.
² Yiyecek fiyatları artmış.
L Örnek:
Aşağıdaki cümlelerin hangisindeki “-mış, -miş” in işlevi diğerlerinden farklıdır?
A) Mehmetçik, tarihe geçmiş şanlı zaferlerle.
B) Doktor, haşlanmış et yemesini önerdi.
C) Eline geçen parayla birikmiş borçlarını
ödedi.
D) Kitaba olan ilgi, gelişmiş toplumlarda daha
fazla.
(2005/OKS)
Cevap A’dır.
ZARFFİİLLER
(Bağ Fiil – Ulaçlar)
Zarffiiller, fiillere “-ken, -dığında, -er, -mez, -meden, -dıkça, -erek, -alı, -eli, -meksizin, -ıp, -a, ” ekleri getirilerek yapılır. Bu fiilimsiler cümlede zarf olarak kullanılır.
² O, sınıfa girince herkes ayağa kalktı. (Zaman)
² Ödevini yapmadan okuluna gidiyordu. (Durum)
² Kapıyı açar açmaz karşımda onu gördüm. (Zaman)
² Misafirleri geldiğinden evdeydi. (Sebep)
² O, bildiklerini anlatarak sınıfını geçti. (Durum)
² Telefon ettiğimde Mehmet evdeydi. (Zaman)
² Onu gördükçe seni hatırlıyorum. (Zaman)
² Bildiklerini anlatıp oradan uzaklaştı. (Bağlama)
² Parası olmadığı için geziye katılamadı. (Sebep)
² Bahar gelince gideriz. (Zaman)
² Güneş doğarken biz yoldaydık. (Zaman)
² Onu gördüğümde beş yaşındaydı. (Zaman)
² Güle ağlaya gidiyoruz. (Durum)
² Siz yazadurun,ben geliyorum. (Durum)
² Buralardan gideli yıllar oldu. (Zaman)
² Durmaksızın ders çalışıyor. (Durum)
M “-ken” eki, isim soylu sözcüklere de gelir, onları zarf yapar. Ancak bu kullanımda fiilimsi sayılmaz.
² Varken, yakınken
ÇATILARI BAKIMINDAN FİİLLER
Fiillerin nesne ve özneyle ilişkisi bakımından gösterdiği özelliğe çatı denir. Fiiller çatı özelliğine göre şu şekilde gruplandırılabilir.
Öznelerine göre Nesnelerine göre
a) Etken çatılı fiiller a) Geçişli fiiller
b) Edilgen çatılı fiiller b) Geçişsiz fiiller
c) Dönüşlü çatılı fiiller c) Oldurgan fiiller
d) İşteş çatılı fiiller d) Ettirgen fiiller
ÖZNESİNE GÖRE FİİLLER
Öznelerine, yani özne-yüklem ilişkisine göre çatıda öznenin eylemi yapışı önem kazanır. Özne, işi bazen kendisi yapar (etken) veya yapılan işten etkilenir (edilgen), kimi zaman da hem işi yapar hem de işten etkilenir (dönüşlü). Bazen de işi başkalarıyla yapar (işteş).
² “Ali ödevini yaptı.” cümlesinde özne işi yapandır.
² “Ödev yapıldı.” cümlesinde özne işten etkilenendir. Buradaki “ödev” öznesi aktif değildir. Aktif özne ise belli değildir.
² “Yusuf yarışmada birinci olunca övündü.” cümlesinde ise “Yusuf” öznesi yaptığı işten kendisi etkilenmektedir.
² “Mehmet sıra arkadaşıyla dövüştü.” cümlesinde ise özne, işi karşılıklı yapmaktadır.
a) Etken çatılı fiiller
Etken çatılı fiiller, çatı eklerini almayan ve gerçek öznesi olan fiillerdir. Gerçek özne, yüklemde bildirilen işi bizzat yapan veya olan öğedir.
Örneğin;
² “Hırsızlar elmalarımızı çalmışlar.”
² “Yarın Adana’ya gideceğiz.”
² “Yağmur şarıl şarıl yağıyordu.”
² “Burnumuza güzel bir koku geliyor.” cümlelerinin yüklemleri gerçek özneli, etken çatılı fiillerdir.
MKendiliğinden meydana gelen olayların özne olduğu cümlelerin yüklemleri, ”l, n” çatı eklerini alsalar bile etken sayılırlar.
² Gölün suyu çekildi.
² Asma ağaca sarıldı.
² Kuşun tüyleri döküldü.
² Hava açıldı.
b) Edilgen çatılı fiiller
Gerçek öznesi bulunmayan fiillerdir. Özne işi yapan değil, işten etkilenendir. Bu fiillerde belirtisiz nesnenin özne gibi gözüktüğü sözde özne vardır ya da hiç özne bulunmaz.
Bu fiillerde edilgenlik eki olarak “l, n” ekleri bulunur. Edilgen fiiller, “kimin tarafından” sorusuna “başkası, birileri tarafından” cevabını verirler:
² Bulaşıklar yıkandı.
² Tarladaki otlar temizlendi.
² Bağdaki üzümler toplandı.
² Bahçedeki hırsızlar yakalandı.
Bu cümlelerin yüklemlerindeki işi yapan gerçek özne, belli değildir. Altları çizili öznelerse sözde öznedir.
L Örnek:
“Kaçaklar iki saat içinde yakalandı.”cümlesindeki özne-yüklem ilişkisi aşağıdakilerden hangisinde vardır?
A) Gidebilirler, bunların pasaportları görüldü.
B) Bu iyiliğin altında ezilme.
C) Çocuk, babasına sıkı sıkı sarılıyordu.
D) Yemekten sonra şöyle bir gerindi.
J Çözüm:
A seçeneğinde “görülen ne” sorusuna cevap veren, “bunların pasaportları” söz öbeği sözde öznedir. Çünkü görme işini sözde özne değil, gerçek özne yapmıştır. Fakat gerçek öznenin kim olduğu belli değildir. Diğer şıklarda ise yüklemdeki işi yapan gerçek özneler vardır.
Cevap A’dır.
MGeçişsiz edilgen fiillerin hiçbir öznesi bulunmaz.
² Okula buradan gidilir.
² Dün okula gidildi.
M “-l,-n” eki alan her fiil, edilgen değildir.
² Çocuk annesine sarıldı. (etken-dönüşlü)
² Bahçenin etrafı sarıldı. (edilgen)
² Çocuk arandı. (etken-dönüşlü)
² Her taraf arandı. (edilgen)
² Köy halkı yollara dökülmüştü. (etken-dönüşlü)
MEdilgen fiilin gerçek öznesi gerekirse “tarafından, dolayısıyla, etkisiyle,” veya bazen bu kelimelerin yerini tutan” -ce,-ca,-çe,-ça” ekleri yardımıyla cümlede bulunabilir. Cümlenin zarf tümleci olan bu unsurlarına örtülü özne de denir. Örtülü özne, gerçekte eylemi yapan; ancak cümle içinde özne görevinde bulunmayan, zarf tümleci görevinde bulunan ögedir.
² Tahta öğrenciler tarafından silindi.
s.ö. (örtülü özne, z.t.) y.
² Ağaçlar rüzgar nedeniyle devrildi.
s.ö. (örtülü özne, z.t.) y.
² Bu sevinç milletçe yaşandı.
s.ö. (örtülü özne) y.
c) Dönüşlü çatılı fiiller
Öznenin de nesnenin de aynı varlık olduğu fiillerdir. Dönüşlü çatılarda özne işi yapan ve bundan etkilenen varlıktır: Fiil “n, l” eklerinden birini alır. Aynı ekleri alan edilgen çatı ile dönüşlü çatıyı karıştırmamak lazım. Dönüşlü çatıda gerçek özne var; edilgen çatıda ise sözde özne bulunur.
Dönüşlü Edilgen
Çocuk yıkandı Yerler yıkandı
Kadın süslendi Duvarlar süslendi.
Kardeşim silindi Yerler silindi.
Kedi yalandı. Tabaklar yalandı.
Yüreği deliniyor. Duvarlar delindi.
MDönüşlü fiiller etkendir.
M “Kendi kendini”sözcükleri de cümleye dönüşlülük anlamı katar; ancak dönüşlü çatı sayılmaz.
² Figen kendini süsledi.
² Mehmet kendi kendini övüyor.
d) İşteş çatılı fiiller
Yüklemde bildirilen işin en az iki kişi tarafından birlikte veya karşılıklı yapıldığını bildiren fiillerdir.”ş” ekiyle yapılır:
Birlikte yapma:
² Çocuklar ağlaştılar, gülüştüler, kaçıştılar.
² Kuzular meleştiler.
² Kuşlar uçuştular.
² Fareler kaçıştılar.
² Öğrenciler bölüştüler.
Karşılıklı yapma:
² Çocuklar kucaklaştılar.
² Ordular savaştılar.
² Öğrenciler tartıştılar.
² Onlar mektuplaştılar.
Mİşteşlik anlamı cümleye “birbirini, birbirine” sözcükleriyle de katılır.
² Birbirini koruyan askerler gördüm.
M “-ş” eki bulunan her fiil, işteş sayılmaz. İşteş sayılabilmesi için öznenin birden fazla olması gerekir. çalışmak, gelişmek, yatışmak, girişmek, sıvışmak, alışmak gibi fiiller işteş değildir. Bunları dönüşlü saymak daha doğru olur.
² Bebek günden güne gelişiyor.
² Dar bir sokağa sıkıştı.
² Büyük işlere girişti.
² Ali gurbete alıştı.
² Hırsız sessizce savuştu.
² Dün sabaha kadar dolaştı.
MSonu “-ş” ile biten bazı fiillerde işteşlik anlamı vardır. Böyle fiillere anlamca işteş denir.
savaşmak, konuşmak, yarışmak, barışmak, güreşmek...
M “-laş, -leş” eki bulunan bazı fiiller, bir durumdan başka bir duruma geçmeyi ve nitelikte eşitliği bildirirler. Böyle fiilleri işteş fiillerden saymamak gerekir. Çünkü bu fiillerde özne tektir.
tutuşmak, zorlaşmak, esmerleşmek, güzelleşmek ağırlaşmak...
Mİşteş fiiller etken, bazen de geçişlidirler.
² Her şeyimi onunla paylaştım. (etken, geçişli)
² Ekmeğimi iki yıl onunla bölüştüm. (etken, geçişli)
L Örnek:
Türkçede kimi eylemler işteş çatılı eylem gibi
görünürler ama bunlardan kimilerinde eylemin
birlikte ya da karşılıklı yapılması söz konusu
değildir. Bunlarda bir durumdan başka bir duruma
geçiş söz konusudur.
Aşağıdakilerin hangisinde bu açıklamaya uygun
bir eylem kullanılmıştır?
A) Bakım yapılan parklar güzelleşti.
B) Yollar buzlanınca arabalar çarpıştı.
C) Paralel olmayan çizgiler mutlaka kesişir.
D) Her şey birbirine karıştı.
(2002/OKS)
Cevap A’dır.
NESNESİNE GÖRE FİİLLER
Fiillerin, nesne alıp almamalarına göre, yani nesne-yüklem ilişkisine göre gösterdiği çatı özelliğidir. Nesnelerine göre fiiller:
a) Geçişsiz çatılı fiiller
b) Geçişli çatılı fiiller
c) Oldurgan çatılı fiiller
d) Ettirgen çatılı fiiller olmak üzere dörde ayrılır.
a) Geçişsiz Fiiller:
Öznenin yaptığı iş bir nesneye geçmeyen, yani nesne almayan fiillerdir.
² Vali hızla içeri girdi.
² Taksi önümden geçti.
L Örnek:
(I) En öndeki sıraya geçip oturdu. (II) Saatini çıkarıp masaya bıraktı. (III) Cep telefonunu kapattı. (IV) Mendiliyle burnunu sildi.
Yukarıdaki numaralanmış cümlelerin hangisinin yüklemi geçişsiz bir fiildir?
A) I B) II C) III D) IV
J Çözüm:
Geçişsiz fiil nesne almayan fiildir. Buna göre birinci cümlenin yüklemi geçişsizdir.
Cevap A’dır.
MBazı fiiller cümlesine göre hem geçişli, hem de geçişsiz olur.
² Taksi önümden geçti. (geçişsiz)
² Taksi bisikleti geçti. (geçişli)
² Çocuk yere düştü. (geçişsiz)
² Bakkal masrafları düştü. (geçişli)
² Hasan çarşıda gezdi. (geçişsiz)
² Misafirler evi gezdi. (geçişli)
MBazı cümlelerin yüklemleri geçişli olduğu halde nesne kullanılmamış olabilir.
² Hasan kırdı. (bardağı, camı)
² İyi çalışmadığı için pek cevaplayamadı. (soruları)
² Az önce okudum. (makaleyi)
² Daha gençsiniz, taşıyıvermelisiniz. (çantayı)
b) Geçişli fiiller
Nesne alan kılış fiilleridir, “ne, neyi, kimi” sorularına cevap verirler:
² Mendilini cebine soktu.
² Geçen Mehmet’i gördüm.
² Buraya geleceğimi duymuşlar.
c) Oldurgan çatı
“-t, -r, -tır” oldurganlık eklerini alarak geçişli hale gelen fiillerdir.
² Çocuk üşüdü. (geçişsiz)
² Annesi çocuğu üşüttü. (geçişli)
² Yemek pişti. (geçişsiz)
² Annem yemeği pişirdi. (geçişli)
Geçişsiz Geçişli
yatmak yatırmak
ötmek öttürmek
dalmak daldırmak
ağlamak ağlatmak
kaçmak kaçırmak
Yukarıdaki fiiller, oldurganlık eklerini alarak geçişli olmuşlardır.
d) Ettirgen fiiller
Ettirgen fiiller, geçişli fiillerin, “-t, -tır, -r” ekleriyle tekrar geçişli olduğu fiillerdir. Oldurgandan farkı ise, bu fiillerde yüklemde bildirilen işi özne yapmaz; özne bir başkasına yaptırır.
² “Annem evi temizledi.” cümlesinde yüklem geçişlidir. Aynı yükleme ettirgenlik eklerinden birini getirerek geçişlilik derecesini artırabiliriz:
² “Annem evi temizletti.” bu cümlede anne, işi başkasına yaptırmıştır.
Geçişli Ettirgen
ördü ördürdü
yazdı yazdırdı
topladı toplattı
aldı aldırdı
(özne işi kendisi yapar) (özne işi başkasına yaptırır.)
MGeçişli yapılırken, şu geçişsiz fiillerin kökleri değişir.
gel-getirmek (geldirmek olmaz)
kalk-kaldırmak (kalktırmak olmaz.)
em- emzirmek (emdirmek olmaz.)
gör- göstermek (gördürmek olmaz.)
1- Aşağıdaki cümlelerin hangisinin yüklemi haber kiplerinden biriyle çekimlenmemiştir?
A) Kalabalıkta birbirimizi kaybettik.
B) Gölün suyu tamamen çekilmiş.
C) Bu paketi ona vermelisiniz.
D) Konuyu çabucak kavradı.
2- Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi istek kipindedir?
A) Haydi biz kendi işimize bakalım.
B) Susuzluktan yansam da bu suyu içmem.
C) Dertleri bir kenara at da neşeyi yüklen getir.
D) Ah, bir üniversiteyi kazansam.
3- Aşağıdakilerin hangisinde çekimlenmiş bir fiil kullanılmamıştır?
A) Tahtanın ortasına, seni seviyorum, yazılmış.
B) Saçlarını sarıya boyamışlar.
C) Aradığım her şey buradaydı.
D) Dağın zirvesine dolana dolana varılıyor.
4- Çocuklar sıralarından kalktılar.
Bu cümlenin yüklemi çatı yönünden aşağıdakilerden hangisine benzemektedir?
A) Bozulan araba yolun ortasında durdu.
B) Tabloyu iki pencere arasındaki duvara astı.
C) Kitapları raflara güzelce yerleştirdi.
D) Yaşamındaki boşluğu hayvan sevgisiyle doldurmuştu.
5- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde zaman kayması vardır?
A) Dağ dağa kavuşmaz, insan insana kavuşur.
B) Öldü sanılan adam bir gün çıkıp geliyor.
C) Seni her görüşümde ağabeyimi hatırlarım.
D) Karşımda bu kadar kalabalık seyirciyi görünce bildiklerimi unuttum.
6- Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi geçişli değildir?
A) Kırk yıl bir yastığa baş koydular.
B) Kapıyı herhalde çocuklar açtı.
C) Buraya bırakmasını söylemiştim.
D) Beş yıllık birikimini bankaya yatırmıştı.
7- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcükte “-ma,-me” eki ötekilerden farklı bir görevde kullanılmıştır?
A) Ankara’ya bugün gelmesen olmaz mı?
B) Çözemediğiniz soruları bana getirin.
C) Kimse bu işi benim yaptığımı bilmeyecek.
D) Öğretmenin dersini sevdirmesi gerekir.
8- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde gereklilik kipi cümleye “ihtimal” anlamı katmıştır?
A) Otobüs şu saatlerde Ankara’ya varmış olmalı.
B) Bu nefret duygularından artık uzaklaşmalısın.
C) Bu parayla bir ay geçinmeye çalışmalısın.
D) Vereceğin haber iyi olmalı.
9- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde fiil kipinde anlam kayması yoktur?
A) Benimle konuşmak istiyorsa önce özür dileyecek.
B) Televizyon her gün bu saatlerde bozuluyor.
C) Önümüzdeki yaz, doya doya dinlenirim.
D) Dünden beri onu arıyorum
10- Yurdumuzun bozkırlaşan ovalarını yeniden ormanlaştırmak, bu toprakları güzelleştirip zenginleştirmek hepimiz için ulusal bir görevdir.
Bu cümlede kaç yan cümlecik vardır?
A) 2 B) 3 C) 4 D) 5
11- Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi işteş değildir?
A) Bu iki ülke tam yedi yıl savaştı.
B) Dün onunla biraz atıştık.
C) Hırsızlar polisi görünce kaçıştı.
D) Polisin yaptığı aramada kapıdan sıvıştı.
12- Aşağıdaki cümlelerin hangisi nesne-yüklem ilişkisi yönünden farklıdır?
A) Bildiklerini kimseye söylemedi.
B) Tanzimat döneminde şairler Batı’ya yöneldiler.
C) Dersin sonuna kadar sırada uyudu.
D) Anlatılanlara bir türlü inanamıyorduk.
13- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde kip, eylemin söylendiği andan daha sonraki bir zamanda gerçekleşeceğini bildirir?
A) Rengarenk uçurtmalar üstümüzde süzülüyordu.
B) İşlerin iyi gitmediğini ona sen söylemiştin.
C) Parkta otururken bir simit aldım.
D) Senin ne mal olduğunu herkese anlatacağım.
14- Türkçede birleşik eylemler, ad soylu bir sözcükle yardımcı eylemden oluşur.
Aşağıdakilerin hangisinde bu kurala uymayan bir birleşik fiil kullanılmıştır?
A) Bu gece sizde kalabilirim.
B) Adamın bağırması hepimizi rahatsız etmişti.
C) Birkaç aydır nerelere kayboldunuz üstadım?
D) Olaydan haberi olmadığına dair yemin etti.
15- Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi birleşik zamanlı değildir?
A) Babam bütün odunları ağabeyime kırdırdı.
B) Eline geçen her kitabı okurdu.
C) Saat dokuz demeden uyurdu.
D) Hava yavaş yavaş kararıyordu.
16- Kızılay’a doğru gidiyorduk. Otobüs tıklım tıklım doluydu. O sırada otobüse doğru biri koşuyordu; sonunda yetişti ve önümüzde tek koltuğa oturdu. Şoförü başıyla selamladı; onu tanıyordu anlaşılan.
Bu parçada birleşik zamanlı kaç fiil vardır?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4
17- Ekfiil, isimlere gelip onları yüklemleştirir; basit zamanlı fiillere gelip birleşik zamanlı fiiller oluşturur.
Aşağıdakilerin hangisinde ekfiilin her iki kullanımı da vardır?
A) Issızlığı bozan yastı, alacakaranlıktı.
B) Akşamları ufuk kıpkızıldı, güneş kaybolmuştu.
C) Güneşle beraber koşuyordu, koşuyordu.
D) Bazen siyahtı, bazen de sarı.
18- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ekfiil kullanılmamıştır?
A) Bana herkesten çok güvenirdi.
B) Müdür tıraş olmayanları son kez uyardı.
C) En basit şeyleri bile bilmezdi.
D) O da öğretmenin hemen ardından çıkardı.
19- Aşağıdaki cümlelerin hangisinin öznesi sözde öznedir?
A) Şehre gelince açıldı, saçıldı.
B) Bu sabah kahvaltıya erken inildi.
C) Kimse görmesin diye iyice gizlendi.
D) Sınavda lazım olacak şeyler iki gün evvel alındı.
20- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde “olmak” sözcüğü yardımcı eylem olarak kullanılmamıştır?
A) İki gün önce ablamın bir kızı oldu.
B) Şu adamın çalımlarına da hasta oluyorum.
C) Teşekkür ederim, bana yeterince yardımcı oldunuz.
D) Amcam bu gece bize misafir olacak.
21- Aşağıdakilerin hangisinde sıfatfiil kullanılmamıştır?
A) Bu kitapta daha çözülecek çok sorumuz var.
B) Soyulacak soğanları masaya koy.
C) Sınavdan sonra bitecek bütün sıkıntılar.
D) Verilecek emirleri uygulayın.
22- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde işteş çatılı bir fiil yoktur?
A) İçeri girmek için saatlerce kapı önünde bekleşirdik.
B) Küs olduğum bütün arkadaşlarla barıştım.
C) Yolculuk boyunca dertleştik.
D) Arabanın borcunu ödemek için üç yıl çalıştık.
23- Aşağıdaki cümlelerin hangisinin fiili geçişşizdir?
A) Bu yoldan ilk defa gidiyorum.
B) Silahını adama doğru kaldırdı.
C) Suçluların tamamını salona topladılar.
D) Cumaya geleceğimi ona telefonla bildirmiştim.
24- O, kaş yapayım derken göz çıkarmayı bilir.
Bu cümlede aşağıdakilerden hangisi yoktur?
A) Sıfat-fiil
B) Zarf-fiil
C) İsim-fiil
D) İstek kipinde fiil
25- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde tezlik fiili vardır?
A) O soğukta bir saat daha kalsam donabilirdim.
B) Bir de baktım ki elimdekilerin hepsi uçuvermiş.
C) Siz şu gazetelere bakadurun, ben hemen geliyorum.
D) Yıllardır süregelen bu adetlere artık bir dur demeli.
26- Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi ettirgen bir fiildir?
A) Yaramazı bugün zor uyuttum.
B) Fıkralarıyla herkesi güldürdü.
C) Projeyi mimara çizdirdi.
D) Okuduğu şiirle herkesi ağlattı.
27- Aşağıdakilerin hangisinde isim-fiil kullanılmamıştır?
A) Kazandığını çocuklarıyla paylaşmak ona mutluluk veriyordu.
B) Onun şiir okuyuşunu hiç beğenmedim.
C) Artık kendi işini kurmak istiyor.
D) Bu dolmalar da yenmez mi?
28- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde fiilimsi kullanılmamıştır?
A) Sabah akşam demeden spor yapıyor.
B) Havaların ısınmasıyla birlikte sahiller şenlendi.
C) Ağacın kuruyan dallarını kestirdik.
D) Dün tüm gün yerinden hiç kalkmadı.
29- Aşağıdaki cümlelerin hangisinin yüklemi geçişli olduğu halde cümlede nesne kullanılmamıştır?
A) Bu maddi yükün altından kalkmaya gücüm yetmez.
B) Bu sınavda önceki yıllarda hazırlanan soruları soracakmış.
C) Dayımın telefonunu bir günlüğüne ödünç almıştım.
D) Memleketteki eşi ve annesi yıllarca beklediler.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder